Przemiany ustrojowe i gospodarcze w Europie

Rok 1989 był przełomowy dla obszaru Europy Środkowo-Wschodniej i dawnego ZSRR. Sowiecka strefa wpływów uległa całkowitemu załamaniu na skutek ruchów odśrodkowych zainicjowanych m.in. w Polsce, a będąca skutkiem długotrwałych, głębokich problemów społeczno-gospodarczych.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Problemy polityczne Świata

II Przemiany ustrojowe i gospodarcze w Europie

1. Blok wschodni przed 1989 r.

II Wojna Światowa zakończona w 1945 okazała się zwycięstwem Aliantów nad III Rzeszą. W wyniku tzw. „wyścigu do Berlina” stolicę Niemiec zdobyła Armia Czerwona. To wydarzenie i poprzedzające je „ustalenia Jałtańskie” z lutego 1945 r., przypieczętowały ostateczny podział Europy na część zachodnią – z dominacją USA, Wielkiej Brytanii i Francji oraz wschodnią – wcieloną bezpośrednio do ZSRR lub zarządzaną nią poprzez państwa satelickie takie jak Polska.

Blok Wschodni – część Europejska z zaznaczonym ZSRR i Jugosławią oraz innymi państwami Bloku oraz państwami NATO i ważniejszymi rewolucjami i strajkami w Bloku Wschodnim (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne.

ZSRR dokonał bezpośredniego włączenia w swoje terytorium części obszarów przedwojennej Polski obejmujących współczesną Ukrainę i Białoruś, ponadto odzyskał utracaną na czas wojny kontrolę nad Mołdawią. Potwierdzona została także dokonana krótko po wybuchu II Wojny Światowej aneksja państw Bałtyckich – Litwy, Łotwy i Estonii, a ponadto ZSRR wchłonął część dawnego obszaru Prus Wschodnich uprzednio należących do Niemiec (obwód Kaliningradzki). Na skutek powiększenia obszaru – ZSRR stał się jeszcze bardziej dominujący na świecie pod względem powierzchni, która przekraczała 22,4 mln km2. Na ten rozmiar składała się nie tylko współczesna Rosja, ale też tereny Azji wcześniej już zajęte przez ZSRR – m.in. dzisiejsza Gruzja, Armenia i Azerbejdżan na Kaukazie, jak również Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Tadżykistan i Kirgistan w Azji Centralnej. Teoretycznie wszystkie te człony były elementami federacji i tworzyły własne Republiki Ludowe o pewnej autonomii w obrębie ZSRR, w praktyce jednak o wszystkim decydowała Rosja.

Obszar ZSRR przed rozpadem

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/ZSRR_1989.png/1280px-ZSRR_1989.png

W innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie ZSRR nie mogło ich już po prostu anektować, zainstalowano rządy oparte o lokalne partie komunistyczne. W ten sposób stworzono w istocie zwasalizowane państwa satelickie, całkowicie podległe rządowi w Moskwie. W ten sposób w orbitę wpływów radzieckich dostały się: Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia i Bułgaria. ZSRR otrzymał także do swojej strefy wpływów część wschodnich Niemiec, które nazwano Niemiecką Republiką Demokratyczną (NRD) – stała się ona kolejnym krajem podległym ZSRR. ZSRR utrzymywał także częściowo zależne od niego reżimy komunistyczne w Azji Wschodniej – m.in. w Korei Północnej, Wietnamie czy Mongolii. Kolejnym z krajów komunistycznych, ale znacznie niezależnych od ZSRR były Chiny.

W Europie istniały jeszcze dwa jawnie komunistyczne kraje, które jednak zachowały duży poziom odrębności od ZSRR, ponieważ socjalizm wprowadziły tam lokalne partie komunistyczne bez pomocy Armii Czerwonej. Były to: Jugosławia oraz Albania.

Z czasem do grona państw komunistycznych dołączyły: Korea Północna, Wietnam czy Kuba. Jeszcze inne kraje – takie jak Finlandia zostały zastraszone groźbą inwazji i zmuszone do zachowywania życzliwej neutralności wobec ZSRR, nie mogąc w pełni integrować się z krajami Zachodu.

2. Załamanie bloku wschodniego w latach 1989-1991

Blok Wschodni nie był nigdy tworem jednolitym i w jego obrębie trwały nieustające spory wewnętrzne, w której mniej lub bardziej ingerowała Moskwa. W większości krajów bloku komunizm postrzegano jako system narzucony, szkodzący gospodarce, niezgodny z wcześniejszymi tradycjami, także demokratycznymi. Nakładała się na to także rywalizacja USA z ZSRR, a Amerykanie po rozpoczęciu „Zimnej Wojny” zaczęli coraz silniej wspierać opozycyjne ruchy w krajach Bloku Wschodniego. Złe, a nawet pogarszające się wraz z rozwojem zbrojeń warunki życia, brak swobód politycznych, wszechobecna cenzura i represje, prowadziły do szeregu wydarzeń, które zachwiały sytuacją. Ważniejsze zawirowania obejmowały:

• W 1948 r. doszło do nasilenia rozdźwięku między Jugosławią i ZSRR, w wyniku czego nie przystąpiła ona do Układu Warszawskiego utworzonego w 1955 r. Jugosławia pozostała tym samym jedynym europejskim państwem komunistycznym otwarcie rywalizującym z ZSRR.
• Pierwsze istotne protesty wybuchły w 1953 r. w NRD. W odpowiedzi rząd postanowił wybudować Mur Berliński (1961), który uniemożliwiłby ucieczkę ludności NRD do Zachodniego Berlina, który pozostawał pod kontrolą Niemiec Zachodnich (RFN).
• Wydarzenia na Węgrzech i w Polsce w 1956 r. – w wyniku procesu destalinizacji doszło do liberalizacji ustroju politycznego w Polsce i dojścia do władzy Władysława Gomułki, co o mały włos nie zakończyło się interwencją wojskową ZSRR, zawarto jednak kompromis pozwalający na ograniczone reformy. Tymczasem na Węgrzech doszło do regularnej rewolucji, obalenia pomnika Stalina w Budapeszcie i ryzyka upadku całego systemu komunistycznego, w wyniku czego ZSRR podjął interwencję zbrojną i zaostrzył represje wobec społeczeństwa.
• W 1960 r. doszło do ostatecznego rozłamu Chińsko-Radzieckiego, który znacząco osłabił wpływy ZSRR w Azji. Był to w istocie spór o dominację w Bloku Komunistycznym, który w ostateczności osłabił oba kraje.
• Praska Wiosna z 1968 r., była próbą politycznych reform w Czechosłowacji, gdzie próbowano dokonać liberalizacji komunizmu i wprowadzenia większych swobód obywatelskich. Niepowodzeniem zakończyły się negocjacje Czechosłowacji z ZSRR i Rosja podjęła (wraz z innymi członkami Układu Warszawskiego w tym z Polską) interwencję zbrojną, dokonując regularnej inwazji na Czechosłowację. W jej wyniku wszystkie reformy zostały odwrócone.

Inwazja na Czechosłowację miała zastraszyć nie tylko Czechów, ale też inne narody, które chciałby zbuntować się przeciwko ZSRR

Źródło: https://wielkahistoria.pl/wp-content/uploads/2020/05/Radziecki-czolg-plonacy-w-Pradze-mini.jpg

• W 1968 r. z Układu Warszawskiego ostatecznie odeszła Albania, która już wcześniej miała napięte stosunki z ZSRR.
• Rosnące kłopoty gospodarcze doprowadziły do małej rewolucji w Polsce w 1970 r. zwanej Grudzień 70, gdzie na skutek podwyżek cen żywności doszło do protestów, które przerodziły się w uliczne starcia. W wyniku ostrzelania przez wojsko protestujących robotników, przywrócono porządek, ale Władysław Gomułka został uznany za skompromitowanego i zmuszony do odejścia, a po przejęciu władzy przez Edwarda Gierka, system uległ znaczącej liberalizacji w wielu obszarach życia.
• W 1979 r. Jan Paweł II został Papieżem i odbył pielgrzymkę do Polski, która stała się okazją dla wielkiego narodowego odrodzenia. Kolejne wydarzenia w Polsce miały miejsce w 1980 r., gdzie rozpoczął się tzw. Sierpień 80, czyli fala wielkich protestów robotniczych przeciwko władzy socjalistycznej wynikająca z dramatycznie pogarszających się warunków życia. W ich wyniku doprowadzono do legalizacji „NSZZ Solidarność” i rozpoczął się tzw. Karnawał Solidarności, czyli okres znaczącego rozkładu systemu komunistycznego i rozwoju swobód (ograniczono m.in cenzurę prasy i radia), w perspektywie których leżał nawet upadek komunizmu w Polsce. Ostatecznie komuniści podjęli ostatnią próbę utrzymania władzy wprowadzając 13 grudnia 1981 r. Stan Wojenny, delegalizując Solidarność i aresztując jej przywódców. Wyprowadzone na ponad rok na ulice wojsko przywróciło w końcu porządek, ale władza komunistyczna utraciła w oczach obywateli resztki przyzwoitości i mandatu społecznego do rządzenia.

W Polsce notorycznie wybuchały kolejne strajki, a nasz kraj stał się wiodącym ruchem oporu przeciwko władzy ludowej w całym Bloku Wschodnim

Źródło: https://static.prsa.pl/images/f23f2fd9-e2db-4907-bd06-45bcc78afcbd.jpg

• W 1983 r. Lech Wałęsa – lider polskiej „Solidarności” otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla, co było symbolicznym ciosem w komunizm w Polsce i podtrzymywało w kraju walkę z reżimem.

Ostateczny upadek Bloku Wschodniego zaczął się jednak w samym ZSRR, gdzie w 1985 r. władzę przejął Michaił Gorbaczow i zainicjował proces przebudowy ZSRR zwany Pieriestrojka. Dokonano liberalizacji gospodarczej i społecznej systemu, dając tym samym niezamierzony impuls do przemian w krajach satelickich. We wszystkich z nich, w coraz większym stopniu konsolidowała się opozycja antykomunistyczna. Dodatkowo ZSRR wyraźnie przegrywał wojnę w Afganistanie, skąd ostatecznie wycofał się w lutym 1989 r. Niemal w tym samym czasie w Polsce rozpoczęły się Obrady Okrągłego Stołu, które były próbą władzy komunistycznej na oddanie opozycji części władzy nad pogrążoną w całkowitym kryzysie Polską.

Obrady Okrągłego Stołu są jednym z najważniejszych wydarzeń nowożytnej historii politycznej na Świecie

Źródło: https://dzieje.pl/sites/default/files/styles/open_article_750x0_/public/201703/okragly_stol20_pap.jpg?itok=2bf4tKDj

Wydarzenia te uznaje się, za początek tzw. Jesieni Ludów, czyli serii wydarzeń, które w krótkim czasie doprowadziły do całkowitego rozkładu Bloku Wschodniego. Kolejnymi z nich były:

• Wybory 4 czerwca 1989 r. (częściowo wolne), w wyniku których komuniści zostali w Polsce zmiażdżeni i koniec komunizmu w Polsce stał się faktem w ciągu kilku kolejnych tygodni. Już 3 miesiące później powołano pierwszy niekomunistyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego, w 1990 r. Lech Wałęsa został wybrany na Prezydenta RP, a w 1991 r. odbyły się już pierwsze w pełni wolne i demokratyczne wybory parlamentarne.

Wybory 4 czerwca 1989 były pierwszymi i symbolicznymi dla Świata wyborami w Bloku Wschodnim

Źródło: https://ipn.gov.pl/dokumenty/zalaczniki/82/82-429225.jpg

• W marcu 1990 r. na mocy zawartych kilka miesięcy wcześniej porozumień (Trójkątny Stół) odbyły się pierwsze w pełni wolne wybory parlamentarne w Bloku Wschodnim – na Węgrzech. W ich wyniku komuniści z trudem dostali się do parlamentu i ponieśli całkowitą klęskę.
• Wybory szybko odbyły się także w Bułgarii, również w 1990 r., ale początkowo wygrali je komuniści. Jednak przeprowadzili oni trudne reformy i już w 1991 r. oddali władzę opozycji demokratycznej.
• W Czechosłowacji o zmiany było trudniej, poprzedziły je w listopadzie 1989 r. gigantyczne strajki obejmujące nawet miliony mieszkańców. Ostatecznie komuniści ustąpili i w czerwcu 1990 r. przeprowadzono wybory, które dały bardzo wyraźne zwycięstwo opozycji demokratycznej. Proces ten nazwano później aksamitną rewolucją. Wkrótce jednak doszło do ruchów odśrodkowych na Słowacji, gdzie na skutek decyzji parlamentu w 1992 r. zdecydowano o ogłoszeniu niepodległości przez Słowację. Z dniem 1 stycznia 1993 r. kraj rozpadł się na Czechy oraz Słowację. To wydarzenie nazywa się z kolei aksamitnym rozwodem.

Gwałtowny, ale łagodny upadek komunizmu w Czechosłowacji zyskał miano aksamitnej rewolucji

Źródło: https://s2.tvp.pl/images2/2/a/9/uid_2a9f648a6f4e07e12cce6c5facfc865f1574005967797_width_900_play_0_pos_0_gs_0_height_506.jpg

• Najbardziej dramatyczny był przebieg wydarzeń w Rumunii. Fanatyczny dyktator Nicolae Ceaușescu, który stosował wobec swoich obywateli terror aż do ostatniego dnia rządów. Społeczeństwo Rumuńskie zainspirowane przemianami w innych krajach rozpoczęło protesty w grudniu 1989 r., które stłumiła armia. W ciągu kilku dni powstanie wybuchło na nowo i doszło do regularnych walk ulicznych, w wyniku których dyktator zbiegł z Bukaresztu, został aresztowany przez wojska i w po kilkugodzinnym procesie skazany na śmierć i rozstrzelany wraz z żoną. Następcy dyktatora skupieni we Froncie Ocalenia Narodowego nie chcieli jednak oddać władzy i wygrali wybory w 1990 r. Wkrótce jednak kolejne fale protestów i ulicznych starć różnych grup społecznych (prorządowych i antyrządowych) doprowadziły do wprowadzenia modelu wielopartyjnego i jego umocowania w wyborach w 1992 r. Komuniści oddali jednak ostatecznie władzę dopiero po wyborach w 1996 r.

Rozstrzelanie Ceausescu i jego żony było symbolem końca komunizmu w Bloku Wschodnim

Źródło: https://pbs.twimg.com/media/EpgM475XIAEu5Hd.jpg:large

• Choć komunizm uległ rozkładowi najpierw w Polsce, to dla Świata wciąż najbardziej symboliczne wydarzenia rozegrały się w NRD. Jesienią 1989 r. doszło do aktywizacji niemieckiej opozycji demokratycznej, a po przewrocie na Węgrzech – dymisji dotychczasowych władz NRD. Wkrótce władza utraciła kontrole nad granicą państwową w Berlinie i doszło do masowego exodusu obywateli do RFN. Ponieważ ZSRR odmówił interwencji zbrojnej, podjęto rozmowy o pokojowym zjednoczeniu kraju, które toczono z międzynarodowymi partnerami wiosną i latem 1990 r. Ostatecznie 3 października 1990 r. doszło do połączenia Niemiec, a w grudniu przeprowadzono pierwsze wspólne dla całego kraju demokratyczne wybory. Symbolem przemian stało się spontaniczne burzenie Muru Berlińskiego przez demonstrujących Niemców po obu stronach granicy.

Spontaniczne burzenie muru w Berlinie w listopadzie 1989 r. przeszło do historii symboli politycznych

Źródło: https://georgesjournal.files.wordpress.com/2014/11/the_fall_of_the_berlin_wall.jpg

Kryzys wewnętrzny w Bloku Wschodnim rozlał się ostatecznie także na sam Związek Radziecki. Spór rozpoczął się od wewnętrznej rywalizacji o władzę na łonie Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, z czego skorzystali Litwini ogłaszając niepodległość, w odpowiedzi na co ZSRR nałożył blokadę ekonomiczną. Przez kilka miesięcy trwały negocjacje, ale Litwini nie zamierzali ustąpić. ZSRR wysłał do Wilna czołgi, doszło do starć ulicznych, ale ostatecznie Rosjanie pod presją międzynarodową wycofali się i uznali niepodległość Litwy po nieudanym przewrocie wojskowym realizowanym przez najbardziej zatwardziałych komunistów zwanym Puczem Janajewa lub Puczem Moskiewskim w samej Rosji, gdzie zakwestionowana została władza Gorbaczowa. Podczas trwania puczu niepodległość ogłosiły kolejne kraje: Białoruś, Łotwa, Estonia i Ukraina. Jeszcze w czasie zamieszania na Litwie zrobiła to Gruzja. Z kolei po zdławieniu puczu niepodległość ogłosiły już wszystkie republiki wchodzące w skład ZSRR. Takiego obrotu wydarzeń Rosja znajdująca się w totalnym kryzysie, nie była już w stanie powstrzymać. Ostatecznie 26 grudnia 1991 r. został formalnie rozwiązany na mocy zawartego wcześniej w tym samym miesiącu porozumienia prezydentów: Rosji, Białorusi i Ukrainy o przekształceniu ZSRR we Wspólnotę Niepodległych Państw.

Układ Białowieski zawarty 8 grudnia 1991 r. był gwoździem do trumny ZSRR

Źródło: https://static.prsa.pl/images/18d10dac-6a52-4c81-9981-00f2351256c8.jpg

Upadek ZSRR i przemiany w krajach Bloku Wschodniego powiązane z rozluźnieniem dyktatorskiej władzy w Jugosławii, doprowadziły także do szybkiego rozkładu tego kraju. Latem 1991 r. formalnie ogłosiły niepodległość Słowenia, Chorwacja i Macedonia (obecnie Macedonia Północna), a po wojnie Serbsko-Bośniackiej w 1995/1996 r. uznano ostatecznie niepodległość Bośni i Hercegowiny (która formalnie ogłosiła niepodległość w 1992 r.). W 1999 r. Serbia wycofała się z Kosowa, które ogłosiło formalną niepodległość w 2008 r. W 2006 od Serbii odłączyła się Czarnogóra.

Rozpad Jugosławii w latach 1991-2008

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Breakup_of_Yugoslavia.gif/1280px-Breakup_of_Yugoslavia.gif

Upadek Bloku Wschodniego miał przyczyny polityczne i społeczno-ekonomiczne.

Przyczynami politycznymi były:

• Rywalizacja z USA i krajami Zachodnimi, której kraje Bloku Wschodniego w tym zwłaszcza ZSRR nie były w stanie udźwignąć gospodarczo;
• Dążenie społeczeństw państw Bloku Wschodniego do demokratyzacji i liberalizacji życia publicznego;
• Kompromitacja monopartyjnych systemów politycznych w obliczu nowych wyzwań społeczno-gospodarczych Świata;
• Rosnące wpływy mass-mediow i kultury globalnej z krajów Zachodu na społeczeństwa Wschodu;
• Klęska ZSRR w Afganistanie;
• Rujnujący finansowo ZSRR „Wyścig Kosmiczny”;
• Wzrost samoświadomości narodów w obrębie ZSRR i Jugosławii;
• Niechęć do dalszych interwencji militarnych w celu utrzymania jedności Bloku;
• Niewystarczający poziom zintegrowania wewnętrznego bloku, brak wspólnoty interesów.

Przyczynami społeczno-ekonomicznymi były:

• Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna w krajach Bloku Wschodniego, w tym coraz wyższe ceny, a gorsze ilościowo i jakościowo zaopatrzenie w produkty;
• Wojna cenowa na rynku paliw, osłabiająca gospodarkę ZSRR;
• Polityka gospodarcza niektórych krajów Bloku, m.in. Polski prowadząca do niezdolności do spłaty własnego zadłużenia zagranicznego;
• Głęboki kryzys gospodarczy w krajach Bloku Wschodniego, hiperinfalcja;
• Coraz większe rozwarstwienie poziomu życia państw Zachodnich i Wschodnich i przenikająca do Bloku Wschodniego wiedza na ten temat;
• Niezdolność władz państw Bloku do skutecznego rozwiązywania bieżących problemów społeczno-ekonomicznych, zwłaszcza w porównaniu z integrującą się Europą Zachodnią.

3. Skutki polityczne transformacji ustrojowej

Upadek Bloku Wschodniego stanowił szok kulturowy dla całego Świata. Przez poprzednie niemal 50 lat Świat był dwubiegunowy – USA i ZSRR. Teraz na Świecie pozostał jeden hegemon, a Europa Wschodnia znalazła się w totalnym chaosie. Większość państw Bloku Wschodniego podjęła jednak podobne działania polityczne, korzystając z przeprowadzonej transformacji ustrojowej:

• Reorientacja kierunku polityki zagranicznej ze wschodu na zachód i odwrócenie sojuszy – dążenie do partnerstwa z USA, NATO (w celu ochrony przed „powrotem Rosji”) i sąsiadującymi państwami Zachodu, dążenie do członkostwa w Unii Europejskiej, zerwanie strategicznego partnerstwa z Rosją;
• Zwiększenie liczby państw na Świecie – w wyniku rozpadu ZSRR o 15, kolejnych 7 w wyniku rozpadu Jugosławii i 2 w wyniku rozkładu Czechosłowacji, jednocześnie zlikwidowano Niemcy Wschodnie (NRD), a większość powstałych państw integruje się w ramach Unii Europejskiej;
• Głęboka demokratyzacja życia politycznego – likwidacja cenzury, rozwój wolnych mediów, organizacji obywatelskich, wielopartyjnego systemu politycznego.
• Wprowadzenie wolnych i demokratycznych wyborów parlamentarnych, prezydenckich i samorządowych;
• Budowa nowoczesnych instytucji państwowych opartych o trójpodział władzy – władza sądownicza, wykonawcza i ustawodawcza niezależne od siebie;
• Odpartyjnienie administracji państwowej i terenowej;
• Utworzenie nowoczesnego samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów demokratycznych;
• Przeciwdziałanie korupcji;
• Doszło do powstania sporów granicznych między nowymi państwami np. Węgrów i Słowacji, Węgrów i Rumunii, Rosji z Ukrainą, a także zjawiska państw nieuznawanych w Europie (Naddniestrze, a później Noworosja).

W konsekwencji większość państw Bloku Wschodniego w ciągu kilkunastu lat dołączyła do NATO i UE, część przyjęła walutę EURO, a inne zabiegają o to członkostwo lub rozważają przyjęcie wspólnej waluty. Jedynie Białoruś trwale zawróciła za z drogi ku zachodowi, odrzuciła demokrację i pozostała w ścisłym partnerstwie z Rosją.

Sytuacja polityczna w Europie na początku 2023 r.

Źródło: Opracowanie własne.

Transformacja polityczna nie przebiegała jednak bez turbulencji. W większości państw Bloku Wschodniego doszło do szybkiego rozczarowania nową klasą polityczną. Niemniej jednak po kilkudziesięciu już latach od upadku ZSRR większość krajów regionu potrafiła zbudować systemy demokratyczne stabilne i niewiele tylko odstające od standardów Europy Zachodniej, a wyniki tzw. indeksu demokracji w większości krajów regionu ulegają stopniowej poprawie, choć jeszcze 35 lat temu wszystkie kraje regionu były faktycznie dyktaturami. Wśród głównych problemów w transformacji politycznej, które napotkały kraje regionu były:

• Brak ustabilizowanej sceny politycznej, ciągłe roszady i przeobrażenia partii politycznych, brak doświadczenia politycznego klasy politycznej;
• Brak ukształtowanego systemu wyborczego i częste jego zmiany;
• Podatność społeczeństw na manipulacje ze strony populistycznych ruchów politycznych;
• Rozczarowanie transformacją ustrojową i szybki powrót do władzy dawnych komunistów w formule partii demokratycznych tzw. post-komunistycznych, najczęściej jednak na krótko i nie powodując odwrócenia kierunku reform;
• Słabość instytucji demokratycznych w niektórych krajach, prowadząca do wątpliwej skuteczności ich funkcjonowania, np. faktycznej niezależności sądownictwa od władzy państwowej;
• Brak demokratyzacji w podobnym stopniu co w Europie Wschodniej państw Kaukazu i Azji Centralnej, które dokonały jedynie niewielkich reform;
• Problemy z korupcją;
• Powrót Rosji do głosu po jej czasowej słabości doprowadził do odrodzenia jej imperializmu i próby wskrzeszenia ZSRR poprzez dezintegrację Gruzji, zaciskanie kontroli nad państwami Azji Centralnej czy rozpętanie wojny z Ukrainą.

Indeks demokracji w państwach Europejskich w 2021 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Democracy_Index_2020.svg/1920px-Democracy_Index_2020.svg.png

Jednym z najbardziej dobitnych elementów przemian politycznych, było włączenie dawnych państw wschodnich do struktur NATO i Unii Europejskiej. NATO objęło swym zasięgiem wszystkie dawne państwa satelickie ZSRR i większość byłej Jugosławii. Unia Europejska ponad podwoiła liczbę członków, licząc przed 1990 – 12 członków, a w 2023 r. – 27 państw. Ponadto członkostwem w obu organizacjach zainteresowane są kolejne kraje, które mają trudności ze spełnieniem wymagań – także za sprawą ingerencji Rosji – np. Mołdawia i Ukraina.

Rozszerzenie Unii Europejskiej na wschód objęło prawie wszystkie kraje dawnego Bloku Wschodniego

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/European_Union_member_states_and_candidates_v2.svg/1280px-European_Union_member_states_and_candidates_v2.svg.png

4. Skutki gospodarcze transformacji ustrojowej

Załamanie Bloku Wschodniego spowodowało kolosalne przeobrażenia w gospodarkach narodowych. Większość państw, w tym Polska, zdecydowały się na radykalną transformację ustrojową i szybkie przejście z gospodarki socjalistycznej – centralnie planowanej do kapitalistycznej – wolnorynkowej. Model wolnorynkowy sprawdził się i doprowadził do znacznego przyspieszenia tempa wzrostu PKB w krajach Bloku.

W obrębie głównych elementów przemian gospodarczych w regionie należy wymienić:

• Uwolnienie prowadzenia działalności gospodarczej i rozwój prywatnej przedsiębiorczości;
• Decentralizację zarządzania gosodarką;
• Prywatyzację państwowych przedsiębiorstw;
• Globalizacje gospodarki i uwolnienie handlu międzynarodowego;
• Napływ kapitału zagranicznego, wykup majątku narodowego przez zagraniczne korporacje
• Restrukturyzację sektorów gospodarki – ograniczenie przemysłu i rolnictwa na rzecz usług, zmianę struktury wielkościowej i własnościowej, likwidację państwowych wielkich zakładów pracy;
• W konsekwencji przemian – istotna zmiana wskaźników gospodarczych: wzrost PKB, HDI, ale też zadłużenia przy jednoczesnym tymczasowym wzroście bezrobocia;
• W krótkiej perspektywie czasu – przejściowy kryzys gospodarczy, w dłuższej perspektywie czasu – radykalna poprawa warunków życia.

PKB per capita wybranych państw Bloku Wschodniego – porównanie 1991 i 2021

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

Wśród krajów Bloku Wschodniego najdynamiczniej rosło PKB per capita Rumunii, która powiększyła je 12-krotnie (ale też startowała z najniższego poziomu), Czechy nieco ponad 9-krotnie, a Polska 8,5-krotnie. Dla porównania mające najwyższe PKB w regionie Węgry, odnotowały w tym czasie tylko 5,5 krotny wzrost. Znacznie wolniej rozwijały się gospodarki: Rosji oraz państw, które nie zdołały wdrożyć pełnych reform i uniezależnić się od Rosji. PKB per capita Ukrainy wzrosło ledwo 3-krotnie, Białorusi 4-krotnie, a Rosji 3,5-krotnie. Warto zauważyć, że w tym czasie w większości państw Bloku gospodarka była na skraju wydolności, większość państw znajdowało się w kryzysie i głębokim zadłużeniu. Kłopoty te udało się w większości rozwiązać.

Stopa bezrobocia rejestrowanego w wybranych krajach Bloku Wschodniego – w 2021 r. i w roku najwyższej odnotowanej wartości wskaźnika

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

We wszystkich państwach Bloku Wschodniego reformy gospodarcze spowodowały przejściowe nasilenie bezrobocia, czasami do bardzo wysokiego poziomu (np. w Polsce i na Białorusi przekroczyło ono 20%). Fale bezrobocia uderzały w poszczególne kraje w różnych momentach – najpierw w obszar dawnego ZSRR, w Polskę i Niemcy – w pierwszej dekadzie XXI wieku. Ostatecznie jednak przeprowadzone reformy spowodowały znaczące zwiększenie liczby miejsc pracy i obecnie poziom bezrobocia we wszystkich krajach Bloku jest niski – niższy nawet, niż w lepiej rozwiniętych gospodarkach zachodnioeuropejskich. Trzeba przy tym zauważyć, że we wszystkich krajach Bloku Wschodniego poziom realnego bezrobocia był sztucznie zaniżony w okresie gospodarki socjalistycznej, co opisano w literaturze jako tzw. „ukrywanie bezrobocia”. Obecnie w takiej sytuacji znajduje się m.in. Białoruś, gdzie państwa nadal sztucznie zaniża wartości tego wskaźnika.

Szacunkowa struktura zatrudnienia w wybranych krajach dawnego Bloku Wschodniego według sektorów gospodarki narodowej – porównanie lat: 1991 i 2021

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

Rynek pracy państw dawnego Bloku Wschodniego zmieniał się nie tylko w zakresie dostępności do pracy, ale także sektorowej struktury zatrudnienia. We wszystkich krajach gospodarka została zmodernizowana – spadł odsetek zatrudnienia w rolnictwie, przede wszystkim na rzecz sektora usługowego. W większości państw częściowo zmalało także zatrudnienie w przemyśle, w wielu z nich dokonano jednak reindustrializacji (np. w Polsce) i spadek ten miał charakter przejściowy. W konsekwencji przemian – które nadal trwają – struktura rynku pracy upodobniała się do tej w gospodarkach państw wysokorozwiniętych.

Obiektywnie można stwierdzić, że sytuacja gospodarcza państw dawnego Bloku Wschodniego uległa w ciągu ostatnich 30-lat radykalnej poprawie. Udało się rozwiązać wiele problemów strukturalnych gospodarek narodowych i znacząco podnieść faktyczną stopę życiową ludności. Wyraźnie zauważalne jest, że kraje które zdecydowały się na szybką integrację z Unia Europejską dokonały większego postępu niż te, które pozostały w orbicie wpływów Rosji, lub wolniej realizowały swoją transformację z innych powodów (np. kraje Bałkańskie).

5. Skutki społeczne transformacji ustrojowej

Przemiany ustrojowe, przyniosły nie tylko skutki polityczne i gospodarcze, ale też poważne zmiany społeczne. Jak wspomniano wcześniej – dla wielu osób transformacja wiązała się z kłopotami życiowymi, m.in. z problemem bezrobocia, czy koniecznością przebranżowienia się na rynku pracy. W długiej perspektywie czasowej, istotnie wzrósł jednak standard życia, a model społeczny coraz bardziej upodabnia się do wzorca zachodniego. Główne przemiany społeczne objęły:

• Istotne przeobrażenia rynku pracy, skutkujące przejściowym nasileniem bezrobocia i koniecznością przebranżowienia się przez wielu pracowników w związku z nowym modelem gospodarki rynkowej;
• Upodobnienie stylu życia do modelu zachodnioeuropejskiego z charakterystycznym dla kapitalizmu rozwojem konsumpcjonizmu;
• Podniesienie faktycznej (mierzalnej statystycznie) jakości życia w większości krajów dnawego Bloku Wschodniego m.in. w zakresie wydłużenia życia, zwiększenia dostępności do usług czy większego subiektywnego poczucia zadowolenia z życia;
• Istotne przemiany mentalne, m.in. przyjęcie zachodnioeuropejskich wzorców kulturowych, w tym modelu „małej rodziny” skutkującego znacznym spadkiem dzietności kobiet i problemami demograficznymi;
• Liberalizację społeczną, prowadząca do większej liczby rozwodów i tworzenia związków nieformalnych, osłabienia znaczenia instytucji Kościoła i spadek religijności społeczneństwa;
• Zwiększenie dostępu do edukacji, kultury i nauki, m.in. wyrażające się wzrostem liczby osób z wyższym wykształceniem;
• Otwarcie rynków pracy (zwłaszcza w krajach, które dołączyły do UE) spowodowały masowe migracje ekonomiczne i zjawisko drenaży mózgów;
• Wzrost znaczenia kultury globalnej i ograniczenie roli kultury narodowej, zjawisko „amerykanizacji życia”.

HDI w wybranych krajach dawnego Bloku Wschodniego – porównanie 1991 i 2021

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

Jednym z podstawowych parametrów dowodzących istotnych przemian społecznych w grupie państw dawnego Bloku Wschodniego jest wskaźnik HDI. Kraje, które zwróciły się ku integracji z państwami Zachodu znacząco poprawiły swoje wyniki tego wskaźnika i w większości awansowały w globalnym zestawieniu. Najwyższą poprawę odnotowała Polska, która awansowała aż o 11 pozycji w ciągu 30 lat. Z kolei kraje, które pozostały w orbicie wpływów Rosji mimo nieznacznej poprawy wartości HDI spadły w zestawieniu, ponieważ uzyskały mniejszy wzrost jego wartości niż inne kraje świata. Standard życia stał się więc w tych krajach (Rosji, Ukrainie, Białorusi) relatywnie niższy wobec średniej światowej, niż 30 lat wcześniej.

Oczekiwana długość życia Kobiet i Mężczyzn w wybranych krajach dawnego Bloku Wschodniego – porównania lat: 1991 i 2021

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

Jednym z istotnych parametrów jakości życia (wpływającym zresztą także na HDI) jest oczekiwana długość życia. W krajach, które zbliżyły się do Unii Europejskiej parametr ten istotnie wzrósł. Np. kobiety w Polsce żyją teraz średnio o ponad 5 lat dłużej niż jeszcze 30 lat temu, z kolei mężczyźni aż o prawie 7 lat. Dla porównania w Rosji długość życia mężczyzn wzrosła zaledwie o pół roku, a kobiet o 1 rok. Pokazuje to jak istotnie wzrasta zróżnicowanie społeczeństw państw z orbity Rosyjskiej i Zachodnioeuropejskiej.

Dzietność kobiet w wybranych krajach dawnego Bloku Wschodniego – porównanie lat: 1991 i 2021 na tle wartości wskaźnika dla zastępowalności pokoleń

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.

Istotna negatywna zmiana, która dokonała się w niemal wszystkich krajach post-sowieckich to istotny spadek wskaźnika dzietności kobiet. Za sprawą nowych wzorców kulturowych i upowszechnienia antykoncepcji, wartości wskaźnika zaczęły istotnie maleć. Największy spadek odnotowały: Polska, Ukraina i Litwa. Jedynie w Niemczech wartość nieznacznie wzrosła, ale wpływ na to mają przede wszystkim migranci z innych kręgów kulturowych m.in. z Turcji. W konsekwencji ludność krajów dawnego Bloku Wschodniego starzeje się, a liczba ludności tych państw będzie w dłuższej perspektywie malała. Może nieść to także istotne zagrożenia dla systemów emerytalnych tych krajów.