Polska jest krajem o silnie zróżnicowanym rozmieszczeniu ludności. Większość Polaków mieszka w miastach, ale wielu z nich – w małych. 40% Polaków mieszka na wsi, choć wiele z tych wsi to tak naprawdę podmiejskie osiedla domków jednorodzinnych. Na tle państw świata Polska należy do dość gęsto zaludnionych z wynikiem 123 os./km2.
Spis tematów (kliknij na temat, aby przejść do strony)
Społeczeństwo Polski na tle Europy
III Struktura demograficzna ludności Polski
1. Struktura płci i wieku ludności Polski
Liczba ludności Polski różni się w rocznikach urodzenia. Na wykresie piramidy płci i wieku, wyraźnie zarysowują się wybrzuszenia odpowiadające okresom wyżów demograficznych, jak również wcięcia odpowiadające niżom demograficznym. Kształt piramidy płci i wieku Polski w 2018 r. odpowiadał społeczeństwu starzejącemu się – z małą podstawą „piramidy” i rosnącym „czubkiem”.
Piramida wieku i płci Polski (rocznikami) i ludność według grup ekonomicznych w 2018 r. (kliknij, aby powiększyć)
Źródło: Opracowanie własne, dane GUS; Ekonomiczne grupy wieku: Przedprodukcyjny: 0-17, Produkcyjny: 18-59 (kobiety)/18-64 (mężczyźni), Poprodukcyjny: 60+ (kobiety), 65+ (mężczyźni).
Dlaczego piramida płci i wieku w Polsce wygląda tak nietypowo? Wpłynął na to szereg czynników:
- Czubek piramidy jest wąski co jest związane z naturalnym wymieraniem najstarszych Polaków. Kobiety żyją znacznie dłużej niż mężczyźni, dlatego seniorek jest więcej niż seniorów w Polsce.
- Wąska część piramidy w rocznikach 73-80 latków to wynik małej liczby urodzeń i dużej liczby zgonów (zwłaszcza wśród mężczyzn) w czasie II Wojny Światowej.
- Wybrzuszenie roczników 60-70 lat to efekt wyżu kompensacyjnego ludności po II Wojnie Światowej.
- Wcięcie widoczne w rocznikach 45-55 latków to efekt niżu roczników wojennych – niewielka liczba osób urodzonych w czasie II Wojny Światowej sprowadziła na świat proporcjonalnie mniej dzieci, mimo dużej dzietności kobiet w tym okresie.
- Wybrzuszenie roczników 30-40 latków to efekt wielkiego wyżu lat 70 i 80-tych, kiedy w Polsce ponownie rodziło się dużo dzieci jako echo wyżu kompensacyjnego. Pokolenie pierwszego wyżu powojennego sprowadziło na świat proporcjonalnie więcej dzieci niż poprzednie roczniki.
- Malejąca liczba osób w najmłodszych rocznikach to skutek istotnych zmian społeczno-gospodarczych i kulturowych w Polsce.
Zasadniczo obecna sytuacja demograficzna Polski jest zła i pogarszająca się. Obecnie rodzące się roczniki liczą wyraźnie poniżej 400 tys. osób, podczas gdy w wiek emerytalny wchodzą roczniki liczące po około 500 tys. osób. Największą grupę wiekową stanowili w 2018 r. 30 i 40-latkowie, roczniki urodzone w latach 80-tych. Jest ich łącznie nawet ponad 600 tys. Oznacza to, że kolejne roczniki są coraz mniej liczne i w przyszłości nie będą one w stanie zastąpić starszych grup wiekowych.
Charakterystycznym elementem polskiej struktury demograficznej jest rodzenie się większej liczby chłopców niż dziewczynek. Różnica ta jest co roku podobna i wynosi około 5,5-6% więcej chłopców. Przewaga liczby mężczyzn nad liczbą kobiet utrzymuję się do około 50-tego roku życia, ale później gwałtownie rośnie przewaga liczby kobiet nad liczbą mężczyzn. Np. 80-letnich seniorek jest dwukrotnie więcej niż seniorów, 90-letnich trzykrotnie, a stuletnich i starszych – czterokrotnie więcej.
W demografii bada się podział ludności na ekonomiczne grupy wieku. W Polsce osoby w wieku 0-18 lat znajdują się w wieku przedprodukcyjny – czyli uczą się w szkole. Ponieważ wiek emerytalny jest niższy dla kobiet (60 lat) niż mężczyzn (65 lat), inna jest długość wieku produkcyjnego (czas chodzenia do pracy) i granica wieku poprodukcyjnego (wiek emerytury) dla obu tych płci. Kobiet są w wieku produkcyjnym w latach 18-59 i poprodukcyjnym w wieku 60+, a mężczyźni odpowiednio w wieku: 18-64 i 65+.
Struktura ludności była w 2018 r. jeszcze względnie korzystna, ponieważ liczba osób w wieku poprodukcyjnym była tylko nieco większa niż w przedprodukcyjnym, a ponad 60% ludności znajdowało się w wieku produkcyjnym.
Piramidy wieku i płci Polski w przeszłości i w przyszłości (kliknij, aby powiększyć)
Źródło: Opracowanie własne, 1988 i 2011 – dane Narodowego Spisu Powszechnego, 2030 i 2050 – prognoza GUS; Ekonomiczne grupy wieku: Przedprodukcyjny: 0-17, Produkcyjny: 18-59 (kobiety)/18-64 (mężczyźni), Poprodukcyjny: 60+ (kobiety), 65+ (mężczyźni).
Okazuje się, że w przeszłości sytuacja demograficzna Polski była diametralnie inna niż obecnie. Kształt piramidy wieku i płci był znacznie korzystniejszy w 1988 r., kiedy społeczeństwo było znacznie młodsze niż obecnie. W 2011 r. r. Polska miała już typową piramidę dla społeczeństwa starzejącego się, której stan jeszcze pogorszy się w 2030 i 2050 r. W prognozowanym okresie, Polska stanie się społeczeństwem starym podobnie jak np. Japonia czy Niemcy.
W 2050 r. odczuwalne będą już istotne zmiany zaludnienia kraju związane z wymieraniem najstarszych Polaków. Liczba ludności, według prognoz GUS spadnie poniżej 34 mln i co roku będzie dalej maleć, a więcej niż co 3 Polak będzie emerytem. Wskaźnik obciążenia demograficznego przekroczy 100% i będzie się dalej pogarszał, co oznacza, że jedna osoba w wieku produkcyjnym będzie musiała utrzymać ponad 1 osobę w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym + poprodukcyjnym). Polska będzie więc zmagać się ze zjawiskiem depopulacji. Zdaniem niektórych demografów, do końca XXI wieku populacja Polski może spaść do zaledwie 18-24 milionów osób.
2. Długość życia kobiet i mężczyzn w Polsce
Co ciekawe, w Polsce stale (od 1990) rośnie się średnia oczekiwana długość życia ludności. Obecnie (2018) wynosi ona 73,8 lat dla mężczyzn i 81,7 dla kobiet. Maleje też różnica długości życia kobiet i mężczyzn (z 9 lat w 1990 do 7,9 w 2018).
Średnia oczekiwana długość życia kobiet i mężczyzn w Polsce w latach 1950-2018
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Kobiety żyją dłużej w większości społeczeństw świata, jednak długość życia polskich mężczyzn jest dalece niższa niż przeciętna dla państw rozwiniętych. W latach 70 i 80 obserwowaliśmy nawet spadek tego wskaźnika u mężczyzn. Związane jest to przede wszystkim z nadumieralnością mężczyzn w Polsce. Wśród czynników na to wpływających są:
- Problemy społeczne takie jak: alkoholizm, narkomania i bezdomność, dotykające wielokrotnie częściej mężczyzn niż kobiet.
- Wysoki poziom presji społecznej związany z realami gospodarczymi i niższy niż u kobiet poziom odporności na stres.
- Statystycznie wyższy poziom aktywności zawodowej mężczyzn i częściej wykonywanie prac fizycznych i szkodliwych dla zdrowia np. w rolnictwie, górnictwie czy przemyśle, które przyczyniają się do szybszego wyniszczenia organizmu.
- Wyższa tendencja mężczyzn do zachowań ryzykanckich i brawurowych np. powodowanie wypadków pod wpływem substancji psychoaktywnych.
- Niższy poziom dbałości o zdrowie, zwłaszcza w zakresie prawidłowego odżywiania i profilaktyki chorób, w tym nowotworów i chorób układu krążenia.
Mimo większej liczby urodzeń mężczyzn, w populacji Polski za sprawą większej średniej długości trwania życia – przewyższa liczba kobiet (nadwyżka liczby kobiet nad liczbą mężczyzn). Wskaźnik feminizacji oblicza się dzieląc liczbę kobiet przez liczbę mężczyzn i mnożąc wynik razy 100. W ten sposób dowiadujemy się, ile kobiet przypada na 100 mężczyzn (WF = LK/LM*100).
Wskaźnik feminizacji w Polsce według wybranych grup wieku i typu jednostki osadniczej w 2018 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
O ile przed 50 rokiem życia przeważają mężczyźni (poniżej 100 kobiet na 100 mężczyzn), w całej populacji przypada niecałe 107 kobiet na 100 mężczyzn. Powyżej 50 roku życia, w każdym kolejnym roczniku wskaźnik ten jest coraz większy. Różni się on także między miastem i wsią. Kobiety znacznie częściej niż mężczyźni migrują ze wsi do miast (mężczyźni częściej pozostają i wykonują pracę na roli), znacząco wyższy jest więc wskaźnik feminizacji w miastach, zwłaszcza w dużych metropoliach. Także województwa o dużym zurbanizowaniu, np. mazowieckie, łódzkie czy dolnośląskie mają wyższe wartości tego wskaźnika niż województwa rolnicze takie jak np. świętokrzyskie czy podkarpackie.
3. Dzietność kobiet w Polsce
Elementarnym parametrem demograficznym decydującym o wyglądzie piramidy płci i wieku i całej strukturze demograficznej narodu jest współczynnik dzietności kobiet. Dla uzyskania prostej zastępowalności pokoleń, czyli utrzymania stałej liczby ludności w dłuższym okresie (z pominięciem migracji zagranicznych), parametr ten musi wynosić między 2,1 a 2,15 (co oznacza, że tyle dzieci powinna urodzić średnio jedna kobieta w wieku rozrodczym tj. 15 – 49 lat). Choć wydawać by się mogło, że dla zastąpienia dwójki rodziców wystarczy dwójka dzieci, wartość parametru musi być jednak wyższa niż dwa, ponieważ trzeba uwzględnić fakt, że część dzieci niestety nie dożyje momentu posiadania własnego potomstwa. Jednocześnie trzeba pamiętać, że jest to wartość średnia, obejmująca zarówno osoby bezdzietne, wielodzietne jak i kobiety o bardzo zróżnicowanej ilości potomstwa.
Dzietność kobiet w Polsce w latach 1950-2018
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Dzietność kobiet w Polsce stale spada od szczytu osiągniętego na początku lat 50-tych (około 3,7 dzieci na jedną kobietę). Parametr ten prawie aż do ostatnich lat był wyższy na wsi, ale obecnie ma bardzo podobną wartość tak na wsiach jak i w mieście i wynosi około 1,4. Od roku 1988 wartość ta jest niższa od minimalnej zastępowalności pokoleń, co oznacza, że od tego momentu w dłuższej perspektywie czasu w Polsce dochodzi do pogorszenia sytuacji demograficznej i rokuje to obniżaniem się liczby ludności kraju.
Struktura wieku kobiet rodzących i średni wiek urodzenia pierwszego dziecka w Polsce w latach 1960-2018
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Istotnym elementem wpływającym na dzietność kobiet jest wiek rodzenia. Jeszcze w 1990 r. średnio polska kobieta rodziła pierwsze dziecko w wieku 23,5 lat, podczas gdy w 2018 było to już 28,1, a obecnie zbliżamy się do 30 roku życia. Gdy w 1990 r. kobiety poniżej 30-roku życia odpowiadały za ponad 75% wszystkich urodzeń, w 2018 r. było to już niewiele ponad 50%. Jednocześnie znacząco wzrastał odsetek kobiet rodzących po 30 roku życia, a nawet po 40 roku życia. Polskie kobiety decydują się więc na potomstwo w coraz późniejszym wieku. Późne macierzyństwo przekłada się też na statystycznie mniejszą liczbę urodzonych dzieci.
Brak komentarzy