Wskaźniki rozwoju państw

Istnieje szereg wskaźników statystycznych wykorzystywanych do pomiaru poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego państw. Każdy z nich cechuje się podejściem do innego zakresu parametrów, wspólnie zaś tworzą zbiorczy obraz rzeczywistości.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Podział polityczny świata

V Wskaźniki rozwoju państw

1. Czynniki wpływające na rozwój państw

Istnieje szereg czynników wpływających na rozwój gospodarczy. Do najważniejszych należą:

Czynniki historyczne – dziedzictwo kolonialne lub imperialne, albo wieloletnia okupacja przez inny kraj w istotny sposób oddziałują na współczesny rozwój państw.
Czynniki przyrodnicze – wszelkie aspekty fizycznogeograficzne takie jak ukształtowanie terenu, klimat, pokrywa glebowa czy występowanie zjawisk ekstremalnych mają kolosalny wpływ na rozwój gospodarczy.
Czynniki społeczno-kulturowe – takie jak lokalne tradycje czy wyznawana religia i przyjęty np. stosunek do określonych dziedzin gospodarki czy pracy kobiet w istotny sposób wpływają na rozwój gospodarczy.
Czynniki demograficzne – nadmierny przyrost naturalny opóźnia rozwój gospodarczy, z drugiej strony zbyt mała liczba dzieci skutkuje brakiem rąk do pracy i wyludnieniem co jest również niekorzystne.
Czynniki polityczne – przyjęta ideologia czy stosowana polityka ekonomiczna w istotny sposób wiąże się z tempem rozwoju gospodarczego. W tej kategorii mieści się także przynależność do rozmaitych organizacji międzynarodowych, których polityka może stymulować rozwój.
Czynniki ekonomiczne – jako wypadkowa pozostałych oznaczają zdolność finansową państwa do ponoszenia nakładów na inwestycje i rozwój.

2. Przyczyny zróżnicowania tempa rozwoju gospodarczego państw

Do czynników różnicujących tempo rozwoju należą:

Wielkość przyrostu naturalnego – nadmiar i niedobór wpływają niekorzystnie na tempo rozwoju.
Poziom wykształcenia społeczeństwa i dostęp do edukacji – im wyższy poziom kształcenia tym szybsze tempo rozwoju.
Wahania na rynku cen surowców naturalnych – warunkują rozwój gospodarczy eksporterów surowców.
Wahania na rynku cen artykułów spożywczych – warunkuję rozwój gospodarczy eksporterów rolnych, głównie słabo rozwiniętych państw.
Ograniczenia polityczne – np. polityka celna i prawna państw zamożnych i tworzonych przez nie organizacji (np. UE).
Niestabilność rządów i konflikty zbrojne – im większy poziom destabilizacji tym wolniejszy rozwój.

3. Cechy społeczno-gospodarcze państw o różnym poziomie rozwoju

Państwa znajdujące się na różnym poziomie rozwoju mają inną specyfikę społeczno-gospodarczą.

Cechy gospodarcze:

Kraje o wysokim poziomie rozwoju:

Wysoki poziom PKB per capita i HDI, niski poziom MPI
Dominacja w zatrudnieniu i w tworzeniu PKB przez sektor usług, niski poziom zatrudnienia w rolnictwie i niska wartość PKB generowanego przez rolnictwo
Eksport obejmuje wszystkie typy wyrobów, ale dominują gotowe produkty wysoko przetworzone, duży udział uzbrojenia i produktów high-tech.
Wysokie nakłady na sektor Badania+Rozwój, przekraczający 2% PKB
Wysokorozwinięta infrastruktura techniczna
Z reguły dodatnie saldo handlu zagranicznego

Kraje o średnim poziomie rozwoju:

Średni poziom PKB per capita, średni lub wysoki poziom HDI, raczej niski poziom MPI.
Dominacja usług w zatrudnieniu i generowaniu PKB, ale duży udział przemysłu i rolnictwa.
Eksport obejmuje wszystkie typy wyrobów, ale dominują produkty przemysłowe (zwłaszcza sektor elektroniki, transportu i przemysłu lekkiego np. odzieży) w tym często realizowane na zlecenie zagranicznych korporacji.
Nakłady na Badania+Rozwój na niewielkim poziomie, rzadko przekraczającym 1% PKB.
Infrastruktura techniczna w trakcie rozbudowy.
Saldo handlu zagranicznego może być nieznacznie dodatnie lub ujemne.

Kraje o niskim poziomie rozwoju:

Niski poziom PKB per capita i HDI, wysoki poziom MPI.
W zatrudnieniu i strukturze PKB dominuje rolnictwo i często przemysł (zwłaszcza wydobywczy), odnotowuje się rażący niedorozwój usług.
W strukturze eksportu dominują proste i nieprzetworzone wyroby – artykuły rolne, surowce mineralne.
Nakłady na Badania+Rozwój zerowe lub bliskie zera.
Infrastruktura techniczna zacofana lub szczątkowa.
Saldo handlu zagranicznego z reguły ujemne (za wyjątkiem państw wybitnie zasobnych w surowce naturalne).

Cechy społeczne:

Kraje o wysokim poziomie rozwoju:

Model rodziny najczęściej 2+1, duża liczba rodzin patchworkowych i singli, ujemny lub nieznacznie dodatni przyrost naturalny.
Wskaźnik śmiertelności niemowląt minimalny.
Wysoka średnia długość trwania życia kobiet i mężczyzn wyraźnie przekraczająca 80 lat.
Model społeczeństwa starzejącego się z ponad 20% udziałem emerytów.
Pojawianie się dużej liczby imigrantów z odmiennych kręgów kulturowych o odmiennych cechach demograficznych.
Znikomy stopień analfabetyzmu, wysoki poziom wykształcenia społeczeństwa.
Nadmierna kaloryczność posiłków, powszechny problem otyłości.

Kraje o średnim poziomie rozwoju:

Model rodziny 2+2 rzadziej 2+3, niski poziom przyrostu naturalnego.
Raczej niski poziom śmiertelności niemowląt.
Dość wysoka średnia długość trwania życia kobiet (>80 lat) ze znacznie krótszą średnią długością trwania życia mężczyzn.
Model społeczeństwa zastojowego ze stopniowo rosnącym udziałem emerytów, nie osiągającym jednak 20%.
Duża jednolitość kulturowa społeczeństwa.
Niski poziom analfabetyzmu i staje poprawiający się poziom wykształcenia społeczeństwa.
Pojawiający się problem nadmiernej kaloryczności posiłków i pojawianie się zjawiska otyłości.

Kraje o niskim poziomie rozwoju:

Model rodziny wielodzietnej, wysoki poziom przyrostu naturalnego.
Wysoka śmiertelność niemowląt.
Niska średnia długość trwania życia zarówno kobiet i mężczyzn sięgająca nawet zaledwie 40 lat.
Model społeczeństwa młodego z nieznacznym udziałem emerytów.
Duża jednolitość kulturowa społeczeństwa (za wyjątkiem państw plemiennych).
Powszechny analfabetyzm i niski poziom wykształcenia społeczeństwa.
Głód i niedożywienie, znikomy odsetek osób otyłych.

4. Wskaźniki rozwoju państw

Istnieje cały szereg wskaźników rozwoju państw. Poniżej opisano najważniejsze z nich.

Produkt Krajowy Brutto (PKB) – to łączna wartość towarów i usług wytworzonych w danym kraju w przyjętej jednostce czasu (najczęściej w ciągu jednego roku). Wskaźnik nie opisuje poziomu dobrobytu, a raczej poziom produktywności państwa (co nie zawsze przekłada się na jakość życia obywateli).

Państwa świata wg. PKB nominalnego w dolarach amerykańskich w 2019 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Nominal_GDP_of_Countries.svg/1920px-Nominal_GDP_of_Countries.svg.png

Wskaźnik PKB jest w oczywisty sposób niedoskonały, ponieważ trudno oczekiwać, że 38,4 mln mieszkańców Polski wytworzy towary i usługi o wartości takiej, jak 1,4 mld Chińczyków. Z tego powodu wymyślono sposoby przeliczania PKB na miary zdalne do porównania.

PKB per capita – to wartość PKB podzielona przez liczbę mieszkańców. Uzyskuje się w ten sposób średni poziom wartości produkcji wytworzonej przez 1 obywatela. Umożliwia to porównywanie ze sobą dowolnych państw, bez względu na ich liczbę ludności.

Państwa świata wg. PKB nominalnego per capita w dolarach amerykańskich w 2018 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/CountriesByGDPPerCapitaNominal2018.png

Także PKB per capita nie jest miernikiem doskonałym, ponieważ nie uwzględnia różnicy poziomu cen między państwami. Pozornie wysoka produktywność może okazać się znacznie gorsza, gdy okaże się, że w kraju jest drogo. Z drugiej strony za tą samą kwotę w kraju o znacznie mniejszym PKB można z reguły kupić znacznie więcej dzięki niższym cenom. Wymyślono więc kolejną miarę, która uwzględnia tą różnice.

PKB per capita (PPP) – PKB per capita mierzone parytetem siły nabywczej pokazuje (ang. purchasing power parity), jaka jest rzeczywista wartość PKB per capita po uwzględnieniu różnic w poziomie cen. Wydaje się to wiec najbardziej sprawiedliwym miernikiem PKB. Z wykorzystaniem parytetu siły nabywczej można mierzyć także PKB nominalne, ale rzadko się to robi.

Państwa świata wg. PKB nominalnego per capita (PPP) w dolarach amerykańskich w 2019 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Countries_by_GDP_%28PPP%29_per_capita_in_2019.png/1920px-Countries_by_GDP_%28PPP%29_per_capita_in_2019.png

Poza PKB wymyślono także kilka innych ciekawych, ale rzadziej stosowanych miar, takich jak:

Produkt Narodowy Brutto (PNB) – w przeciwieństwie do PKB, który uwzględnia wszelką produkcję (także zagraniczną) na terenie kraju, PNB uwzględnia towary i usługi wytworzone tylko przez obywateli (i podmioty gospodarcze) danego kraju – ale także, jeżeli pozostają oni zagranicą.
Produkt Narodowy Netto (PNN) – to wartość PNB pomniejszona o koszty amortyzacji tj. zużycie środków produkcji niezbędnych do wytworzenia PNB.
Dochód Narodowy (DN) – to wartość PNN pomniejszona o koszt podatków pośrednich (min. VAT i akcyzę).
Wartość Dodana Brutto (WDB) – nowy miernik, to wartość PKB pomniejszona o koszty produkcji (obrazuje więc rzeczywisty wzrost poczyniony w toku obróbki półproduktów).

Oprócz samej wielkości PKB, dużo o poziomie rozwoju gospodarczego mówi jego struktura. Im wyższy udział usług w PKB tym jest ono wyższe, odwrotna prawidłowość dotyczy rolnictwa.

Struktura PKB i PKB per capita (PPP) (diagram słupkowy) oraz struktura zatrudnienia (diagram kołowy) wybranych krajów (2018)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych World Factbook.

Wyraźnie daje się zaobserwować prawidłowość, według której wyższe PKB per capita (PPP) mają kraje o większej strukturze usług w wytwarzaniu PKB, ale też o wyższym udziale usług w strukturze zatrudnienia. Usługi są więc bardziej produktywne niż rolnictwo (kraje rolnicze należą do najbiedniejszych). W Polskiej strukturze PKB bardzo duży na tle innych państw jest udział przemysłu, a mimo relatywnie dużego zatrudnienia w rolnictwie – jako udział w PKB jest znikomy.

Wskaźnik Rozwoju Społecznego (HDI – and. Human Development Index) – to miernik, który poza produktywnością (bardzo nieobiektywną) ocenia także inne aspekty życia. Ranking HDI powstaje na podstawie danych o:

– oczekiwanej średniej długości życia
– średniej liczby lat otrzymanego kształcenia osób w wieku 25 lat i powyżej
– oczekiwanej liczby lat edukacji dzieci rozpoczynających naukę
– Dochodu Narodowego per capita w dolarach amerykańskich według parytetu siły nabywczej

Państwa świata wg. HDI w 2018 r.

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/2019_UN_Human_Development_Report.svg/1920px-2019_UN_Human_Development_Report.svg.png

Wartość wskaźnika przyjmuje zakres wartości 0 – 1, a kraje dzieli się na 4 kategorie:

0,8 i powyżej – kraje bardzo wysoko rozwinięte
0,7 – 0,799 – kraje wysoko rozwinięte
0,550 – 0,699 – kraje średnio rozwinięte
<0,550 – kraje słabo rozwinięte

Wskaźnik HDI pokazuje, że kraje mające relatywnie niskie PKB mogą także zapewnić swoim obywatelom względnie niezłe życie. Widać to choćby na przykładach: Iranu, Rosji czy Omanu.

Porównanie składowych HDI Polski, krajów sąsiednich i skrajnych w raporcie (2018)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2019.pdf

Wielokryterialny wskaźnik ubóstwa (MPI – ang. Multidimensional Poverty Index) – to nowy wskaźnik wyliczany przez ONZ dla krajów o niskich wartościach HDI. Zastąpił dawny wskaźnik HPI (ang. Human Poverty Index). Wskaźnik MPI określa poziom ubóstwa kraju – im wyższy, tym większe ubóstwo. Do jego obliczenia wykorzystuje się 10 zmiennych, obejmujących zdrowie, edukację i standard życia.

Państwa świata według wskaźnika MPI w 2017 r.