Ustalanie położenia geograficznego jest jednym z najważniejszych współczesnych zadań geografii. Każdy punkt na ziemi określany jest za pomocą szerokości i długości geograficznej w stopniach kątowych.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Wprowadzenie do geografii

IV Współrzędne geograficzne

Współrzędne w geografii mają charakter numeryczny i informują o oddaleniu punktu badanego od punktu odniesienia. Każdy punkt na Ziemi określany jest za pomocą dwóch współrzędnych – szerokości geograficznej i długości geograficznej, do określania których służą równoleżniki i południki.

Współrzędne geograficzne określa się w stopniach kątowych (°). Każdy 1° dzieli się na mniejszą jednostkę pomocniczą – minuty – (’). 1° = 60′. W geografii (zwłaszcza szkolnej) rzadko stosuje się wartości niższe niż jedna minuta, jednak dla potrzeb precyzyjnych pomiarów każdą minutę dzieli się na 60 sekund – 1′ = 60″. Oznacza to, że 1° = 60′ = 3600″.

1. Równoleżniki i południki

1) Równoleżnik – to okrąg obiegający ziemię, którego środkiem jest oś Ziemi. Najdłuższym równoleżnikiem jest równik ~40 075 km, kolejne równoleżniki są tym krótsze im bliżej są biegunów. Na biegunie północnym i południowym równoleżniki są punktami i mają długość 0. Podróżując wzdłuż południka przemieszczamy się na zachód (W) lub na wschód (E), ale same równoleżniki w określaniu położenia punktu służą do wskazywania położenia na północy (N) lub południu (S). Istnienie równoleżników ma charakter umowny. Istnieje kilka szczególnych równoleżników:

  • równik (0°) – najdłuższy równoleżnik.
  • zwrotnik raka (23°26’N) i zwrotnik koziorożca (23°26’S) – granice strefy międzyzwrotnikowej.
  • granica koła podbiegunowego północnego 66°34’N i południowego 66°34’S.
  • biegun północny (90°N) i biegun południowy (90°S) – punkty.

2) Południk – to półokrąg łączący ze sobą biegun północny i biegun południowy (najkrótszą możliwą drogą). Długość każdego południka to około 20 000 km. Podróżując wzdłuż południka przemieszczany się na północ (N) lub południe (S), ale same południki w określaniu położenia punktu służą do wskazywania położenia na zachodzie (W) lub wschodzie (E). Istnienie południków ma charakter umowny – pomocniczy. Istnieją dwa szczególne południki – południk początkowy zwany południkiem zerowy (0°) oraz południk 180° – dokładnie po drugiej stronie Ziemi od południka zerowego. Południk początkowy w przeszłości (do 1984 r.) przechodził przez dzielnice Londynu – Greenwhich, dlatego często był też nazywany południkiem Greenwhich. Obecnie południk zerowy znajduje się 102 metry na wschód od południka Greenwhich.

Cechy równoleżników i południków – podobieństwa i różnice

Źródło: Opracowanie własne.

Układ wybranych równoleżników i południków

Źródło: http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=949

Układ równoleżników i południków na globusie (kuli Ziemskiej) nosi nazwę siatki geograficznej. Z kolei siatka geograficzna przeniesiona z globusa na dwuwymiarową mapę (czyli układ równoleżników i południków na płaszczyźnie – mapie) nosi nazwę siatki kartograficznej.

Porównanie siatki geograficznej i siatki kartograficznej

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/R1IW7DUlkkUqy/7/960/25EzlwNvLGkw206erKheMV1Qsbv4bCHl.png

2. Szerokość i długość geograficzna

1) Szerokość geograficzna definiowana jest jako kąt między płaszczyzną równika i półprostą przechodzącą przez punkt na powierzchni Ziemi. W bardziej potocznym rozumieniu, jest to odległość kątowa punktu od równika po łuku. Szerokość geograficzną określają równoleżniki i wynosi ona między 0° a 90° N (północ) lub 90°S (południe).

Niektóre szerokości geograficzne doczekały się zabawnych nazw – nawiązujących do specyfiki geograficznej np:

  • ryczące czterdziestki – obszar częstych sztormów między 40°S a 50°S.
  • wyjące pięćdziesiątki – obszar jednych z najsilniejszych wiatrów na Ziemi miedzy 50°S a 60°S.
  • bezludne sześćdziesiątki – obszar między 60°S i 70°S całkowicie pozbawiony stałej ludzkiej obecności.
  • końskie szerokości  – obszary wyżowe około 30°N i 30°S, gorące, bezdeszczowe i bezwietrzne.

2) Długość geograficzna jest rozumiana jako kąt dwuścienny między półpłaszczyzną południka 0°, a półpłaszczyzną południka przechodzącego przez dany punkt na Ziemi. W bardziej potocznym rozumieniu, jest to odległość kątowa punktu od południka 0° po łuku. Długość geograficzną określają południki i wynosi ona między 0° a 180° W (zachód) lub 180°E (wschód).

Szerokość i długość geograficzna przedstawiona graficznie

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RzzCDAUMasqFL/11/960/fnHPcdVWlgebBkLGJRXZTBABNhujxppn.png

3. Określanie współrzędnych geograficznych punktu

1) Zasady określania położenia punktu

Każdy punkt na ziemi posiada dwie współrzędne – szerokość geograficzną oraz długość geograficzną. Podstawową zasadą wyznaczania współrzędnych jest podawanie zawsze najpierw szerokości geograficznej,a następnie długości geograficznej. Prawidłowy zapis w geografii powinien uwzględniać kąt w stopniach oraz minutach. Należy podać także kierunki geograficzne korzystając ze skrótów anglojęzycznych – NSWE. W takim zapisie np. Warszawa ma współrzędne: 52°13′N 21°00′E – co oznacza położenie na szerokości geograficznej północnej 52 stopni i 13 minut oraz długości geograficznej wschodniej 21 stopni, 0 minut.

Podział Ziemi na współrzędne geograficzne

Źródło: https://staticopracowania.iplsc.com/opracowania_prod_static/images/185158/wsp%C3%B3%C5%82rz%C4%99dne_geograficzne.jpg

2) Przykładowe zadania z określania położenia punktu na siatce kartograficznej

Zadanie 1 – na siatce poniżej określ położenie punktów A, B, C, D (tylko stopnie, bez minut)

Źródło: Opracowanie własne.

Rozwiązanie zadania krok po kroku:

Źródło: Opracowanie własne
  • Należy rozpocząć od określenia współrzędnych kolejnych równoleżników i południków. W tym zadaniu równoleżniki występują co 10°, a południki co 20°. Ponieważ liczba południków i równoleżników jest nieskończenie duża, można określić w takim zadaniu dowolne z nich.
  • Poza samymi współrzędnymi należy także prawidłowo odczytać kierunki świata (N/S i W/E) – co ułatwiają umieszczone na rysunku równoleżnik 0° i południk 0°.
  • Po ustaleniu współrzędnych siatki kartograficznej, należy dokonać prawidłowego odczytu poszczególnych punktów – najpierw odczytując szerokość geograficzną, a więc współrzędną z osi pionowej, a następnie długość geograficzną – współrzędną z osi poziomej.
  • Jeżeli punkt leży dokładnie pomiędzy liniami siatki – należy przyjąć wartość środkową pomiędzy wartościami znanymi. Np. D leży dokładnie w połowie drogi między 40°S i 50°S – współrzędna wynosi więc 45°S, analogicznie druga współrzędna leży dokładnie pomiędzy 20°W i 40°W więc wynosi 30°W.
  • Należy pamiętać o prawidłowym zapisie z uwzględnieniem kierunków geograficznych.

Prawidłowe odpowiedzi: A = 0° 70°E, B = 30°N 0°, C = 45°N 160°W, D = 45°S 30°W.

Zadanie 2 – na siatce poniżej określ położenie punktów A i B (stopnie i minuty)

Źródło: Opracowanie własne.

Rozwiązanie zadania krok po kroku:

  • Podobnie jak w zadaniu pierwszym – określamy współrzędne linii siatki. W tym zadaniu linie szerokości geograficznej przebiegają co 0°20′, a długości geograficznej co 0°10′. Wiemy to – na podstawie ilości linii pomiędzy pełnymi stopniami kątowymi.
  • Ustalamy kierunki świata. Na grafice niestety nie mamy przecięcia południka 0° i równika, wobec tego musimy wymyślić, która część całej siatki kartograficznej została przedstawiona w zadaniu. Współrzędne szerokości geograficznej rosną „w dół”, a więc w kierunku południowym – pierwszą współrzędną będzie więc S. Z kolei współrzędne długości geograficznej rosną „w lewo”, a więc w kierunku zachodnim – drugą współrzędną będzie więc W.
  • Ustalamy współrzędne punktów – pamiętając o zapisie kierunków świata.
  • B leży dokładnie pomiędzy znanymi nam równoleżnikami i południkami. Podobnie jak w zadaniu 1 należy określić ich wartość – jako środkową pomiędzy znanymi wartościami.

Prawidłowe odpowiedzi: A = 6°20’S 8°10’W, B = 5°30’S 7°45’W.

3) Przykładowe zadania z określania położenia punktu na mapie

Mapa Krety

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RgE6I9OqU9pkY/7/960/23sEhhH6qqSgvDS0uWMqjc9j4rCsHDGs.png

Zadanie 3 – Określ współrzędne geograficzne miejscowości Chania (Khania) na greckiej wyspie Krecie – z dokładnością do 1 minuty (stopnie i minuty).

Rozwiązanie zadania krok po kroku:

  • Współrzędne siatki zostały już podane.
  • Kierunki świata zostały wskazane.
  • Wystarczy dokonać odczytu współrzędnych. Chania znajduje się minimalnie na północ od równoleżnika 35°30’N oraz minimalnie na wschód od południka 24°E.

Prawidłowa odpowiedź: Współrzędne Chani (Khani) to 35°31’N i 24°01’E.

Zadanie 4 – Odszukaj na mapie Krety miasto i podaj jego nazwę, jeżeli wiesz, że jego współrzędne wynoszą 35°12’N i 26°06’E.

Rozwiązanie zadania krok po kroku:

  • Najpierw odszukujemy równoleżnika 35°, następnie oszacowujemy, gdzie może przebiegać równoleżnik 35°12′.
  • Następnie szukamy południka 26° i szacujemy, gdzie może przebiegać południk 26°06’E.
  • Podajemy nazwę miejscowości na przecięciu znalezionego równoleżnika i południka.

Prawidłowa odpowiedź: Miasto o tych współrzędnych to Sitia.

4. GPS w określaniu współrzędnych geograficznych

O ile określenie położenia punktu na mapie jest możliwe w dość łatwy i precyzyjny sposób, w geografii odwiecznym problemem było precyzyjne określenie położenie obiektów bez dostępu do map, albo obiektów na nich niezaznaczonych np. pozostających w ciągłym ruchu. Przełomem było stworzenie w latach 70-tych systemu GPS czyli Global Positioning System.

System oparty jest na pracy krążących wokół Ziemi satelitów nawigacyjnych. Dzięki emitowanemu sygnałowi radiowemu (zawierającemu informację o pozycji i dokładnym czasie), można obliczyć odległość satelity od naziemnego odbiornika. Jeżeli odbiornik znajdzie się w zasięgu minimum 4 satelitów, można określić jego położenie – szerokość geograficzną, długość geograficzną i wysokość nad poziomem morza. Im więcej satelitów obejmie swoim zasięgiem dany odbiornik, tym dokładniej ustalana jest jego pozycja. Aby każdy punkt na Ziemi mógł znaleźć się w zasięgu minimum 4 satelitów, potrzeba dokładnie 24 satelitów na orbicie – obecnie jest ich znacznie więcej.

Określanie dokładnego położenia geograficznego może być przydatne w czasie prowadzenia badań terenowych. W tym celu można skorzystać np. z witryny internetowej google maps (maps.google.pl). Załóżmy, że prowadziliśmy badania w Warszawie pod Salą Kongresową Pałacu Kultury i Nauki – tuż przy przejściu dla pieszych wzdłuż ulicy Emilii Plater. Po zaznaczeniu miejsca w których staliśmy, google podaje nam dokładne współrzędne punktu zapisane w postaci numerycznej.

Nawet bez wychodzenia z domu, możemy określić położenie dowolnego punktu

Źródło: https://www.google.pl/maps (widok satelity)

Podobne możliwości stwarzają nam także liczne aplikacje telefoniczne. Jedną z nich jest również google maps. Aby uzyskać własne położenie należy:

  • Włączyć aplikację google maps.
  • Uruchomić funkcję GPS w telefonie.
  • Po naciśnięciu przycisku lokalizacji w prawym dolnym rogu ekranu, google wyświetli naszą aktualną pozycję na ekranie w postaci niebieskiej kropki.

Położenie w momencie tworzenia tego artykułu

Źródło: Aplikacja google maps
  • Jeżeli chcemy określić dokładne współrzędne dowolnego miejsca, przytrzymujemy palcem punkt, który nas interesuje (może to być nasza aktualna pinezka lub dowolne inne miejsce). Jeżeli wskażemy inną lokalizację niż nasza – możemy także zobaczyć czas dotarcia do tego miejsca za pomocą różnych środków transportu i sugerowaną trasę.

Współrzędne geograficzne dworca kolejowego w Tczewie

Źródło: Aplikacja google maps
  • Rozwijając panel dolny palce, mamy także możliwość zapisania tej pozycji w pamięci telefonu.


  • Inne aplikacje przydatne w określaniu położenia GPS można łatwo znaleźć w Internecie lub z pomocą sklepu z aplikacjami Google Play.

Niektóre aplikacje z funkcją GPS dostępne w Google Play

Źródło: https://play.google.com/store/search?q=gps&c=apps&hl=pl
  • Niektóre z tych aplikacji mają ciekawe funkcje – poza określaniem położenia mierzą np. pokonany dystans czy pozwalają na zapisywanie szczegółowych lokalizacji.