Cała skorupa Ziemska podzielona jest na mniejsze części zwane płytami tektonicznymi. Za sprawą oddziaływań we wnętrzu Ziemi związanych z ruchami magmy, dochodzi do ciągłego ruchu wielkich fragmentów skorupy ziemskiej a w ich wyniku – niebezpiecznych zjawisk takich jak trzęsienia Ziemi czy wulkanizm.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Geografia Europy
IV Wulkany i trzęsienia Ziemi na Islandii
1. Tektonika płyt litosfery
Aby móc wyjaśnić na czym polegają zjawiska wulkanizmu i trzęsień Ziemi, należy najpierw wspomnieć o pewnych elementach budowy wnętrza Ziemi. Pod powierzchnią skalną, po której na co dzień stąpamy – zwanej litosferą – znajduje się wiele kilometrów przestrzeni – średnio 6371 km do środka Ziemi. Przestrzeń ta składa się z dwóch głównych elementów: płaszcza ziemskiego (dzielącego się na płaszcz górny i dolny) oraz jądra ziemskiego (dzielącego się na jądro zewnętrzne i wewnętrzne).
Konwekcja we wnętrzu Ziemi
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Oceanic_spreading_pl.svg/1920px-Oceanic_spreading_pl.svg.png
Na granicy górnego płaszcza oraz skorupy ziemskiej, znajduje się warstwa zwana astenosferą. W górnym płaszczu dochodzi do ruchów konwekcyjnych magmy – gorących roztopionych skały, którą krążą zataczając ruchy zbliżone do kulistych. Magma krążąca w kierunku astenosfery uderza w nią powodując spękanie litosfery na mniejsze fragmenty – płyty tektoniczne. Litosfera jest chłodna i sztywna, z kolei astenosfera – gorąca i plastyczna. Ruchy magmy na ich granicach wprawiają płyty tektoniczne w ruch – wielkie platformy powierzchni Ziemi „ślizgają się” i w perspektywie wielu lat – zmieniają swoje położenie. Zjawisko to określamy mianem dryfu kontynentów.
Uproszczony model płyt tektonicznych
Źródło: Własna edycja na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/R1b9hUizcQk1R/14/vA9OE5MPorE0K4fnR6ZGCyqNGGXo75To.png
Ruch płyt tektonicznych może odbywać się w trzech kierunkach: kolizyjnym – gdy płyty zderzają się ze sobą, rozbieżnym – gdy płyty odsuwają się od siebie oraz przesuwczym – gdy płyty ocierają się o siebie. Europa znajduje się na Euroazjatykckiej płycie tektonicznej. W zasadzie jest to płyta bardzo spokojna i niebezpieczne zjawiska tektoniczne zdarzają się rzadko. Najczęściej mają one miejsce na granicach kolizyjnych, z tego powodu duże zagrożenie występuje głównie w Europie Południowej np. we Włoszech, ale też w azjatyckiej części Turcji.
2. Ruchy i zjawiska tektoniczne na Islandii
Przebieg strefy rozbieżności płyt tektonicznych na Islandii z zaznaczonymi niektórymi islandzkimi wulkanami
Źródło: US Geological Survey; https://www.the-science-site.com/images/vo3-iceland-volcanoes.gif
Jednym z ciekawszych europejskich przykładów zjawisk tektonicznych jest Islandia. Niemal przez środek wyspy przebiega ryft, czyli zagłębienie powstające w wyniku rozchodzenia się płyt tektonicznych. W Islandii obserwujemy to poprzez odsuwanie się od siebie – na wschód płyty Euroazjatyckiej, a na zachód – płyty Północnoamerykańskiej. Doliny ryftowe najczęściej tworzą się na dnach oceanów, rzadziej – tak jak na Islandii ale też np. we wschodniej Afryce – na lądzie.
W dolinie ryftowej na Islandii utworzono Park Narodowy Thingvellir – wyraźnie widoczne jest tutaj „rozpadanie się” wyspy na dwie częśći
Źródło: https://intotheglacier.is/blog/everything-you-want-to-know-about-thingvellir/
Dolina ryftowa nosi znamiona dosłownie „dziury w ziemi” powstałej poprzez rozstąpienie się lądu. W takiej sytuacji na powierzchnię natychmiast wydobywa się zalegająca pod litosferą magma, która tworzy w tym miejscu nowe fragmenty skorupy ziemskiej. Miejsce takie jest też z powodu łatwego dostępu do wnętrza Ziemi częstym obszarem występowania wulkanów. Nie inaczej jest także na Islandii, gdzie znajduje się obecnie 25 czynnych wulkanów – najwięcej w Europie.
System wulkanów na Islandii i utworzone przez nie pokrywy bazaltowe
Źródło: Pinpin; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Volcanic_system_of_Iceland-Map-en.svg/1280px-Volcanic_system_of_Iceland-Map-en.svg.png
Oprócz potężnego wulkanu Hekla, do najbardziej znanych należy Eyjafjallajökull, którego erupcja (zjawisko aktywności wulkanicznej z wydobywaniem się z wulkanu lawy i/lub innego materiału) w 2010 r. doprowadziła do wstrzymania ruchu lotniczego niemal w całej Europie. Islandia została tymczasem pokryta pyłem, którego sprzątanie zajęło władzom wiele czasu. Była to jedna z największych erupcji wulkanicznych we współczesnej historii Europy. Działalność wulkaniczna może być groźna – oprócz zagrożeń w ruchu lotniczym wpływa ona na klimat całej Ziemi, a lokalnie może powodować zagrożenie zniszczenia otaczającego obszaru przez wulkaniczną lawę i spadające odłamki skalne.
Erupcja Eyjafjallajökull w 2010 r. była jedną z najpotężniejszych w historii współczesnej Europy
Źródło: PAP; https://podroze.onet.pl/ciekawe/eyjafjallajokull-wulkan-ktory-wstrzymal-ruch-lotniczy-w-niemal-calej-europie/m8rqrl1
Aktywność wulkaniczna prowadzi do wydobywania się na powierzchnię Ziemi materiału piroklastycznego czyli różnych odłamków skał, a ponadto gazów cieplarnianych oraz popiołów. Ważnym produktem erupcji wulkanicznych jest także lawa. Jest to magma, która wydostała się na powierzchnię. Na Islandii najczęściej wydobywa się lawa bazaltowa. Zastygając tworzy ona rozległe pokrywy, zbudowane z charakterystycznej czarnej skały litej – bazaltu.
Gorąca lawa może mieć ponad 1000°C , ale po zastygnięciu zamienia się w pokrywę skalną
Źródło: https://landscapes-revealed.net/wp-content/uploads/2022/08/Fagradalsfjall-1024×523.jpg
Osobnym zjawiskiem obserwowanym na granicach płyt tektonicznych są trzęsienia Ziemi. Choć mogą one towarzyszyć potężnym erupcjom wulkanicznym, ale najczęściej są efektem rozładowanego napięcia powstającego między napierającymi na siebie fragmentami litosfery. Trzęsienia Ziemi są najpotężniejsze na obszarach zbieżnych granic płyt tektonicznych, ale czasami występują – choć znacznie słabsze – także na pozostałych granicach płyt tektonicznych.
Animacja przebiegu trzęsienia Ziemi
Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias
Trzęsienie ziemi polega na gwałtownym wyzwoleniu olbrzymiej energii powstałej (najczęściej) przez długotrwałe wywieranie na siebie nacisku przez dwie płyty tektoniczne – głęboko pod ziemią. Punkt, w którym dochodzi do wyzwolenia tej energii to hipocentrum. Bezpośrednio (w pionie) powyżej niego jest epicentrum – miejsce na powierzchni Ziemi gdzie siła uderzenia fali sejsmicznej przenoszącej tą energię jest największa, ponieważ miejsce to leży najbliżej hipocentrum. Fale sejsmiczne przenoszą drgania o olbrzymiej sile, które obserwujemy w postaci trzęsienia ziemi.
Mapa ryzyka wystąpienia trzęsień Ziemi w Europie
Źródło: D. Giardiani, M. Jimenez, G. Grunthal; Europejska Komisja Sejsmologiczna, 2003 r.; za: https://www.preventionweb.net/publication/european-mediterranean-seismic-hazard-map z własną edycją na potrzeby prezentacji danych
Najbardziej narażonym na trzęsienia ziemi europejskim obszarem jest wschodnia część Morza Śródziemnego. Zjawiska te obserwuje się m.in. we Włoszech, Grecji oraz w azjatyckiej Turcji. Jednak wśród obszarów pozostałej części kontynentu, to właśnie Islandia jest miejscem o silnym ryzyku trzęsień Ziemi. Zjawiska te mogą być – najczęściej – zupełnie nieodczuwalne, ale rzadko zdarzają się niezwykle silne trzęsienia, które potrafią niszczyć całe miasta. Na Islandii trzęsienia ziemi dodatkowo najczęściej poprzedzają (i tym samym zapowiadają) znaczący wzrost aktywności wulkanicznej.
W lutym 2023 r. Turcję oraz Syrię nawiedziło jedno z najtraginiczniejszych trzęsień ziemi w historii obu krajów – zginęło łącznie niemal 60 000 osób
Źródło: FCDO/Russell Watkins; https://www.flickr.com/photos/foreignoffice/52698458966/in/photolist-2ohMnS7-2jDAm16-r9ZV7a-2jDEEK6-2jjYSK5-2ofwmuP-2jDEDvh-2ngcYKZ-qSJ15a-2jDEEba-qKoQy3-rpwxSh-dr1V3b-r9ZWyi-r9ZW1z-2oh1G1c-2oh6p1J-2oh1FZW-qSzZ4w-2oh1G1h-qSyCxw-2oh6u5w-2ofKuvc-2ofVBZo-2ofnSY4-2jDEEAy-2ohRyxX-2ofEWBW-4nVpGN-2jDDP2n-2jDDNWx-2jDAoJs-2n6LqqA-4nRxCr-4nRxyH-4nRm3K-4nVpsS-4nVpMQ-2jDAmGb-2jDDNjk-2jDDRwY-2jDEHcf-2jDDRpD-2ofUxDx-2jDAm42-2jDAoUN-2ohMkCT-2jDEDQL-rVkxWb-2ohJGyn
3. Islandia – kraina ognia i lodu
Islandia jest drugą największą wyspą Europy (103 tys. km2), a znajduje się na jej terenie państw o tej samej nazwie ze stolicą w Reykjaviku. Mieszka w nim jednak niecałe 390 tys. osób, a więc wciąż mniej niż np. w Gdańsku – na powierzchni wyspy Islandia równej niemal 1/3 powierzchni Polski. Jest to wiec kraina prawie niezamieszkała, w większości pełna naturalnej i urozmaiconej przyrody. Często Islandię nazywa się krainą lodu i ognia. Jest to także najmłodsza geologicznie część Europy. Zalegające pod powierzchnią wyspy komory magmowe zasilające tutejsze wulkany, przyczyniają się także do tworzenia dużych zasobów gorących wód podziemnych. Obejmują one gorące źródła – wykorzystywane m.in. w zakresie energetyki geotermalnej jak również gejzery, stanowiące istotną atrakcję turystyczną. Z około 250 terenów bogatych w gorące źródła, około 30 z nich wykazuje regularną aktywność jako gejzery. Jest to nadal bardzo duża liczba i zjawisko rzadko spotykane na świecie.
Strokkur – największy gejzer na Islandii
Źródło: Hans; https://pixabay.com/pl/photos/gejzer-strokkur-gejzer-строккур-3242005/
Oprócz ciepła, Islandia zgodnie ze swoją nazwą (ang. Iceland – lodowy ląd) jest w istotnym stopniu (około 11%) pokryta lodowcami czyli wielkimi skupiskami lodu. 4 z nich są duże i zajmują powierzchnie liczone w tysiącach kilometrów kwadratowych. Największym jest Vatnajökull o powierzchni prawie 8000 km2.
Lodowiec Vatnajökull ma grubość lodu dochodzącą nawet do 900 metrów i ześlizguje się jęzorami z wysokości ponad 2000 metrów z gór wulkanicznych w południowej Islandii
Źródło: Poppy97; https://pixabay.com/pl/photos/islandia-vatnajökull-lodowiec-3999157/
Islandia właśnie za sprawą aktywnych wulkanów ma charakter wyspy o górzystym krajobrazie. Istnieje wiele pasm na całej wyspie, najwyższym jest masyw wulkaniczny Öræfajökull z najwyższym szczytem na wysokości 2110 m n.p.m. To właśnie ten wulkan oblodzony jest przez Vatnajökull. Popularnością cieszą się jednak przede wszystkim góry Landmannalaugar zwane również Tęczowymi Górami. Swoją nazwę zawdzięczają one niezwykłym krajobrazom – związanym z obecnością aktywnego wulkanu i efektami jego erupcji, obecnością wielokolorowych skał zabarwionych przez minerały (m.in. siarkę i żelazo), zieloną skąpą roślinnością a w sezonie chłodnym – także obecnością śniegu.
Różnorodny i wielobarwny krajobraz Tęczowych Gór na Islandii
Źródło: Kiwibu; https://pixabay.com/pl/photos/góry-natura-pole-islandia-6795546/
Islandia ze względu na swoją budowę geologiczną oraz obecność zasobów wód powierzchniowych i podziemnych, znana jest także jako kraina wodospadów. Wartych odnotowania jest ich tutaj co najmniej kilkadziesiąt. Za najwyższy z nich uważa się mierzący około 240 m Morsárfoss, który zasila topniejący lodowiec Vatnajökull. Nie należy on jednak do specjalnie popularnych w przeciwieństwie do np. wodospadu Seljalandsfoss, który cieszy się popularnością z uwagi na zalegającą za ścianą spadającej wody jaskinią, do której można się dostać pieszo. Z kolei wodospad Dettifoss uchodzi za jeden z najpotężniejszych pod względem ilości i energii transportowanej wody w całej Europie.
Seljalandsfoss to przepiękny wodospad zaliczany do istotnych atrakcji turystycznych Islandii
Źródło: Domena publiczna, Robert Lukeman; https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Idyllic_landscape_with_a_waterfall_(Unsplash).jpg
Nade wszystko Islandia jest przede wszystkim wyspą na odległych peryferiach północno-zachodniej Europy. Położenie tuż pod kołem podbiegunowym umożliwia obserwowanie zorzy polarnej.
Zorza polarna to interesujące zjawisko optyczne obserwowane zwykle na wysokich szerokościach geograficznych – także na Islandii
Źródło: 12019; https://pixabay.com/pl/photos/islandia-aurora-borealis-2111811/
Na wyspie panuje bardzo trudny i mroźny klimat, z krótkim okresem ciepłym. Z tego powodu roślinność wyspy jest dosyć skąpa – lesistość wynosi zaledwie 1-2%, dominuje roślinność tundrowa obejmująca przede wszystkim łąki i trawy. Z tego powodu obecnych jest tu wiele zwierząt przystosowanych do trudnych warunków np. renifery.
Popularnością wśród rolników cieszą się z kolei owce, ponieważ brak jest w zasadzie możliwości szerokich upraw, ale istniejące tereny zielone nadają się świetnie na naturalne pastwiska. Z tego powodu krajobraz wyspy wydaje się surowy.
Krajobrazy Islandii są surowe – czasami to skąpa roślinność, a często nagie skały
Brak komentarzy