Pokrywa glebowa Polski jest typowa dla klimatu umiarkowanego przejściowego i obszaru znajdującego się pod wpływem zlodowaceń. Jakość gleb jest przeważnie średnia lub słaba. Inaczej przedstawia się roślinność – mimo obecności w strefie lasów liściastych i mieszanych, w Polsce dominują bory.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Środowisko przyrodnicze Polski

VIII Gleby i roślinność w Polsce

— Przypomnij sobie systematykę gleb (kliknij tutaj) —

1. Typy gleb w Polsce

W Polsce przeważają gleby strefowe (78% pokrywy glebowej Polski), wśród których największy odsetek (52%) stanowią gleby brunatne i płowe. Są to przeważnie gleby średniej jakości. Duży odsetek, bo aż 26% stanowią z kolei słabe gleby bielicowe.

Uproszczona struktura procentowa gleb w Polsce

Źródło: Opracowanie własne.

Tylko 1% pokrywy glebowej w Polsce stanowią bardzo dobre gleby – czarnoziemy. W Polsce mają one jednak charakter gleb pozastrefowych, tj. takich, które występują poza typową dla siebie strefą stepów. Pozostałe 21% pokrywy glebowej Polski stanowią gleby śródstrefowe (15%) i niestrefowe (7%). Wśród gleb śródstrefowych, dużą część kraju, bo aż 7% stanowią gleby bagienne, które praktycznie (ze względu na swoje uwodnienie) nie mają żadnego zastosowania rolniczego. 5% stanowią z kolei bardzo dobre gleby – mady rzeczne. Po 1% powierzchni kraju zajmuję gleby średnio-dobre – czarne ziemie i rędziny. 6% powierzchni Polski stanowią z kolei niestrefowe gleby górskie, praktycznie w fazie inicjalnej i bez możliwości ich wykorzystania gospodarczego. Około 1% pokrywy glebowej stanowią również niestrefowe gleby antropogeniczne.

Profile wybranych gleb występujących w Polsce

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.

Wśród polskich gleb, około 60% nadaje się dobrze lub średnio-dobrze do wykorzystania w rolnictwie (czarnoziemy, gleby brunatne i płowe, mady rzeczne, czarne ziemie, rędziny), a kolejne 26% nadaje się do wykorzystania jedynie przy bardzo mało wymagających uprawach (gleby bielicowe). 14% polskich gleb nie nadaje się do jakiegokolwiek wykorzystania.

Klasy bonitacyjne gleb w Polsce (wartości orientacyjne)

Źródło: Opracowanie własne.

Gleby występujące w Polsce, zostały sklasyfikowane w VI klasach bonitacji, tj. przydatności rolniczej. Gleby klasy I są najlepsze, a kolejnych klas – coraz gorsze.

  • Klasa I (0,5% gruntów – najlepsze) – obejmuje niektóre czarnoziemy i mady, czarne ziemie i gleby brunatne utworzone na lessach.
  • Klasa II (3,2% – bardzo dobre) – jak w klasie I + najlepsze gleby brunatne i płowe nieutworzone na lessach.
  • Klasa IIIa (10,1% – dobre) – brunatne, płowe, słabsze mady, niektóre rędziny.
  • Klasa IIIb (13,9% – średnio-dobre) – oglejone brunatne i płowe, niektóre czarne ziemie i niektóre rędziny.
  • Klasa IVa (22,6% – średnie lepsze) – słabe brunatne i płowe, niektóre bielicowe, bardzo słabe czarnoziemy i mady rzeczne.
  • Klasa IVb (16,7% – średnie gorsze) – gleby jak w klasie IVa, ale o gorszym uwilgotnieniu.
  • Klasa V (20,7% – słabe) – pozostałe gleby brunatne i płowe, bielicowe, najsłabsze mady i najsłabsze rędziny.
  • Klasa VI (11,4% – najsłabsze) – gleby rdzawe, bielicowe, najsłabsze płowe, gleby inicjalne i górskie.
  • Klasa VIRz (0,9% – przeznaczone pod zalesienie) – najsłabsze rdzawe, bielicowe, górskie.

2. Rozmieszczenie gleb w Polsce

Rozmieszczenie gleb w Polsce jest wypadkową wielu czynników, wśród których najistotniejszym jest położenie w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Dużą rolę odegrała obecność w Polsce Zlodowacenia Północnopolskiego, które w istotny sposób wpłynęło na pokrywę glebową dostarczając skały macierzystej w pasie pojezierzy: występują tu głównie gleby brunatne oparte o gliny morenowe oraz gleby bielicowe oparte o sandrowe piaski. Związany ze zlodowaceniem był także klimat peryglacjalny, wpływający m.in. na pokrywę glebową pasa wyżyn, z którego wynikają występujące na m.in na Wyżynie Lubelskiej oraz w mniejszej ilości – Wyżynie Małopolskiej i Opolszczyźnie czarnoziemy uformowane na lessach. Gleby płowe występujące głównie w pasie nizin, są typowe dla tej strefy klimatu – umiarkowanego ciepłego przejściowego, zasadniczo ich skały macierzyste również są efektem zlodowaceń.

Uproszczona mapa rozmieszczenia gleb w Polsce

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RWmGFQyG3TYRP/9/2LJdzcrBVVmLjx4zNObEuVnontx7feAQ.png

Lokalne warunki wpłynęły na rozmieszczeniu szeregu polskich gleb – mady powstały wzdłuż dolin dużych rzek oraz na Żuławach Wiślanych, z kolei gleby bagienne na rozległych rozlewiskach, głównie na Podlasiu (rozlewiska Biebrzy). Na węglanowych, wapiennych skałach pasa wyżyn (Małopolska, Lubelszczyzna) wykształciły się z kolei rędziny. Lokalne uwodnienie w pasie nizin przyczyniło się z kolei do powstania czarnych ziem – głównie na Kujawach oraz lokalnie na nizinach: Wielkopolskiej i Śląskiej oraz na Pobrzeżu Szczecińskim. W pasie Sudetów i Karpat występują z kolei gleby górskie. Ostatnia grupa – gleby antropogeniczne, występują na terenach silnie zubranizowanych aglomeracji.

3. Formacje leśne w Polsce

Polska znajduje się w strefie klimatyczno-roślinno-glebowej lasów liściastych i mieszanych, a więc potencjalną roślinnością naturalną w Polsce (na większości obszaru) jest las liściasty lub mieszany z przewagą liściastego. Tymczasem faktyczna struktura drzewostanu polskich lasów jest zupełnie inna i przeważają lasy iglaste. Jest to wynik wpływu człowieka, który wykarczował większość lasów liściastych, w celu pozyskania korzystnych gleb pod rolnictwo. W ostatnich latach liczba drzew liściastych jednak wzrasta. Ogólna lesistość Polski również wzrasta. W 2018 r. było to według danych Lasów Państwowych – 29,6% powierzchni kraju, podczas gdy w 1945 – 20,8%.

Struktura gatunkowa wybranych drzew w Polsce (2018)

Źródło: Własna edycja na podstawie: https://przyrodalekcje.jimdofree.com/klasa-5/szata-roślinna-w-polsce/ i Rocznik Statystyczny Leśnictwa 2019

Poszczególne gatunki drzew w Polsce, tworzą większe zbiorowiska zwane formacjami leśnymi. Głównymi są:

  • Bór – formacja lasów iglastych, w tym nierzadko monokultury sosny, czasami z domieszką innych drzew (świerk, jodła), w tym liściastych (dąb, brzoza). Bory porastają najczęściej słabe gleby, nierzadko bielicowe na rozległych równinach sandrowych (piaski). Bory to niemal 70% powierzchni polskich lasów.

Bór sosnowy to najczęstsza formacja leśna w Polsce

Źródło: https://mapio.net/images-p/109771156.jpg
  • Grąd – nazwa odnosi się do wielogatunkowego lasu liściastego, rzadko z domieszką drzew iglastych (jodła, modrzew). Wśród głównych gatunków występują: dęby, graby, buki, brzozy, klony, osiki, jarzębiny. Ta formacja porasta zwykle lepsze gleby, m.in. brunatne i stanowi około 8% formacji leśnych.

W odległej przeszłości historycznej grądy występowały na znacznej części obszaru Polski

Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Rezerwat_d%C4%99bina1.jpg/1200px-Rezerwat_d%C4%99bina1.jpg
  • Łęg – to również wielogatunkowy las liściasty, jednak jego cechą charakterystyczną jest porastanie terenów wilgotnych, np. dolin rzek. Obejmuje gatunki takie jak: wierzba, topola, jesion, wiąz, dąb, olsza. Porasta obszary żyznych, mokrych gleb – np. mad rzecznych, czarnych ziemi czy dobrych gleb brunatnych. Zajmuje niewielką część powierzchni lasów.

Charakterystyczną cechą łęgów jest obecność doliny rzecznej

Źródło: https://prudnik.katowice.lasy.gov.pl/image/journal/article?img_id=23039486&t=1390825031546
  • Ols – formacja leśna z silną dominacją olszy czarnej z domieszką drzew takich jak: brzoza, jesion i wierzba. Występuje w środowisku uwodnionym, m.in. na bagnach i torfowiskach.

Typowe dla olsów są podmokłości, bagna i torfowiska

Źródło: https://kozienice.radom.lasy.gov.pl/image/journal/article?img_id=31106040&t=1499248507931

4. Rozmieszczenie lasów w Polsce

Rozmieszczenie lasów w Polsce jest zróżnicowane. Największą lesistością cechują się obszary pojezierzy w województwach: lubuskim, pomorskim, zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim oraz obszary górskie: dolnośląskie, śląskie i podkarpackie. Ze względu obecność Puszczy Białowieskiej i rozlewisk rzek, dużą lesistość ma też woj. podlaskie. Najniższą lesistość mają z kolei silnie rozwinięte rolniczo województwa Polski środkowej, gdzie lasy wycięto pod uprawy.

Lesistość Polski w 2013 r. według powiatów i województw na tle państw Europy(obecnie wzrost do 29,6%)

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RSVKVlXP0GLuZ/4/jPmnv9WXW8c81uwUdibRHMv2vk9nFnkJ.png


Dominujące w Polsce lasy iglaste w formacji borów, występują przede wszystkim w Polsce północnej, na terenie pojezierzy: Pomorskiego, Lubuskiego (Wielkopolskiego) i Mazurskiego, co związane jest z obecnością sandrów w tej okolicy. Jednym z największych lasów tego typu są Bory Tucholskie, gdzie utworzono Park Narodowy. Podobny zabieg zastosowano w przypadku Puszczy Drawskiej (Drawieński Park Narodowy) oraz znajdującej się już na nizinach Puszczy Kampinoskiej (Kampinoski PN).

Mapa formacji leśnych w Polsce

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RtUsKhiiThEZ6/4/uV6eIoy49bsFpkzTbjqeJKNaPQNWaAML.png

Lasy liściaste w Polsce nie tworzą zbyt wielu zwartych kompleksów i są rozproszone na terenie kraju. Największy zwarty kompleks to Puszcza Białowieska (Białowieski PN), ogólnie więcej jest ich w Polsce wschodniej oraz północnej i północno-zachodniej. Na Podlasiu liczne są jeszcze obszary bagienne i związane z tym lasy wilgociolubne. W Polsce południowej, w pasie Sudetów i Karpat dominują z kolei lasy mieszane, z charakterystyczną dla gór piętrowością klimatyczno-roślinną.