Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, typowego dla umiarkowanych szerokości geograficznych. To co wyróżnia Polskę, to przejściowość klimatu – między oceanicznym (morskim) a kontynentalnym, spowodowana położeniem między Atlantykiem na zachodzie rozległą Azją na wschodzie.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Środowisko przyrodnicze Polski

V Klimat Polski

1. Czynniki klimatotwórcze w Polsce

Podobnie jak na całej Ziemi, najważniejszym czynnikiem klimatotwórczym Polski jest szerokość geograficzna. Polska znajduje się między 49°00’N a 54°50’N, a więc na średnich szerokościach, dla których typowy jest klimat umiarkowany ciepły. Kilka istotnych elementów klimatu będących skutkiem takiego położenia to:

  • Maksymalny kąt górowania Słońca dla waha się od 58°36′ do 64°26′, a minimalny od 11°44′ do 17°34.
  • Różnica w ilości maksymalnej energii słonecznej docierającej do Polski południowej (więcej) i północnej (mniej) wynosi średnio około 6,5%, co skutkuje teoretycznym zróżnicowaniem temperatury powietrza na osi północ (chłodniej) – południe (cieplej).
  • Większe nasłonecznienie południowych stoków (ścian, okien) jako skutek położenia na półkuli północnej.

Polska na tle stref klimatycznych w Europie

Źródło: https://zpe.gov.pl/a/zroznicowanie-typow-klimatu-w-europie/Dt1CgdeK4

Kolejnym bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na klimat Polski jest obecność ciepłego prądu północnoatlantyckiego (norweskiego). Przyczynia się on do znacznego podniesienia temperatury w całej Europie i ogólnego złagodzenia jej klimatu, w tym także w Polsce.

Istotne jest także odległość Polski od oceanu. Ze względu na obecność Atlantyku na zachodzie Europy, to zachodnia część Polski najbardziej odczuwa jego wpływ poprzez wzrost oceanizmu klimatu skutkujący zmniejszeniem amplitud temperatury, wzrost opadów i wzrost średniej temperatury powietrza. Polska wschodnia, położna bliżej Azji Środkowej, cechuje się z kolei stopniowym wzrostem kontynentalizmu wraz z przemieszczaniem się na wschód. To właśnie to położenie naszego kraju – miedzy rozległym oceanem i rozległym lądem, skutkuje przejściowością klimatu Polski.

Odległość od oceanu a cechy klimatu na wybranych stacjach w Polsce w okolicy 52°15’N (odchylenie miasta N/S do 15′)

Źródło: Opracowanie własne.

Również ukształtowanie powierzchni wpływa na klimat Polski. W przypadku naszego kraju, szczególnie istotna jest obecność gór o przebiegu równoleżnikowym na południu kraju, która odcina dostęp do Polski ciepłych mas powietrza ze zwrotnikowej Afryki. Z kolei brak barier naturalnych na osi zachód-wschód oraz minimalne bariery z północy przy jednocześnie olbrzymiej przewadze nizin, umożliwiają swobodny przepływ mas z zachodu i ze wschodu. Obecność gór na południu Polski wiąże się także z obecnością klimatu górskiego na tym obszarze (wyższe opady, niższe temperatury, wiatry górskie).

Polska na tle ukształtowania powierzchni Europy

Źródło: https://www.geomatura.pl/images/banners/europe.jpg

Mniejsze, ale wciąż odczuwalne, jest znaczenie pokrycia terenu. Na klimat Polski wpływa przede wszystkim duża lesistość i duża jeziorność, zwłaszcza na północy kraju. Ich wpływ widoczny jest przede wszystkim na poziomie klimatu lokalnego. Na taki klimat ma też wpływ działalność człowieka, związana z aktywnością przemysłową i urbanizacją. W szczególności, także w Polsce – obserwujemy zjawisko miejskiej wyspy ciepła.

2. Główne cechy klimatu Polski

Specyfika ogólna klimatu Polski wynika z położenia w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego. Do głównych cech klimatu w przypadku Polski należy zaliczyć:

  • W Warszawie – przedział średnich temperatur od około -2°C w najzimniejszym miesiącu (styczeń), do około 20°C w najcieplejszym miesiącu (lipiec), z roczną amplitudą na poziomie około 22°C. W różnych częściach kraju, z uwagi na warunki lokalne temperatury średnie odchylają się o +/- 1-2°C (za wyjątkiem wysokich gór, gdzie są wyraźnie niższe).
  • Średnia roczna temperatura w Polsce dla okresu 1990-2020 wynosiła 8,7°C (choć jeszcze w latach 1950-1980 było to 7,2°C!).
  • Średnie opady w Polsce na poziomie 600 mm rocznie z maksimum w miesiącach letnich (nawet połowa całego deszczu w miesiącach czerwiec-wrzesień), ale wykazuje tendencję wzrostową w kierunku 650 mm.
  • Przewaga wiatrów zachodnich, stanowiąca około 60% wszystkich.
  • W Polsce jest przeważnie pochmurno. Słońce świeci przez około 47% czasu, kiedy mogłoby (względne usłonecznienie). Średnio w Polsce Słońce świeci od około 1400 – 1900 godzin rocznie, ze średnią dla Polski środkowej na poziomie 1600 godzin.
  • Ciśnienie normalne w Polsce wynosi 1013 hPa, ale cechuje się dużą zmiennością w skali roku, a nawet w krótkim okresie czasu.
  • Obecność wyraźnie zarysowanych pór roku (umownie – 4, termicznie – 6-8).
  • Duża zmienność warunków pogodowych i nieprzewidywalność pogody nawet krótkoterminowo.
  • Relatywnie mała ilość ekstremalnych zjawisk pogodowych (rosnąca jednak za sprawą zmian klimatycznych).

Klimat w Polsce zmienia się. Ostatnie 30 lat było cieplejsze średnio o 1,5°C niż poprzedni okres. Rok 2019 był najcieplejszym w historii Polski, a 2020 drugim najcieplejszym, a 2018 trzecim najcieplejszym. Jednocześnie zima przełomu 2019/2020 była najcieplejszą zimą w historii pomiarów w Polsce, a lato 2019 – najcieplejszym w historii pomiarów. Rosną także opady (sumarycznie), ale znacząco wzrasta ich zmienność przestrzenna i czasowa. Coraz częściej opady pojawiają się w postaci gwałtownych burz, a przez to normy opadowe w wielu miejscach są znacząco przekroczone, podczas gdy w tym samym czasie w innych miejscach panują wielotygodniowe susze.

Zmiany przestrzenne średniej temperatury rocznej w Polsce w latach 1950-2020

Źródło: https://www.imgw.pl/badania-nauka/klimat

Jednym z istotnych elementów klimatu Polski jest możliwość wyróżnienia na jej obszarze 6 termicznych pór roku, których istnienie zaproponował Eugeniusz Romer (z przedwiośniem i przedzimiem). Z kolei IMGiW wykorzystuje 8 pór roku. (dodając przedlecie i polecie) Ich granice wyznaczają średnie temperatury dobowe w następujących przedziałach:

  • Przedwiośnie (0°C – 5°C) – od końcówki lutego do końcówki marca.
  • Wiosna (5°C – 10°C) – końcówka marca i większość kwietnia.
  • Przedlecie (10°C – 15°C) – przypadające na końcówkę kwietnia i prawie cały maj.
  • Lato (>15°C) – od końcówki maja do końca sierpnia.
  • Polecie (15°C – 10°C) – od końcówki sierpnia do początku października.
  • Jesień (10°C – 5°C) – większość października i do początku listopada.
  • Przedzimie (5°C – 0°C) – większość listopada i pierwsza połowa grudnia.
  • Zima (<0°C) – od drugiej połowy grudnia do końcówki lutego.

Podział na 8 termicznych pór roku na podstawie średniej dobowej dla Polski z lat 1950-2010

Źródło: Opracowanie własne.

3. Regionalne zróżnicowanie klimatu Polski

Temperatura powietrza

Temperatury powietrza w Polsce zmieniają się na osi SW-NE. Najcieplejszymi obszarami są obszary Dolnego Śląska, z kolei najchłodniej jest na Podlasiu i Mazurach. Jeszcze chłodniejsze są obszary wysokogórskie, zwłaszcza w Tatrach, ale wynika to ze znacznego wzrostu wysokości (spadek temperatury o 0,6°C na każde 100 metrów). To właśnie w górach odnotowuje się rekordowo niskie temperatury w Polsce. W Tatrach średnia roczna temperatura jest ujemna, a więc o 9°C niższa niż w pozostałej części kraju.

Klimatogramy wybranych miast, a średnia roczna temperatura powietrza w Polsce (kliknij aby powiększyć)

Źródło: https://klimat.imgw.pl/pl/climate-maps/ oraz https://pl.climate-data.org/

Średnia temperatura roczna jest wypadkową temperatur ze wszystkich dni i miesięcy w roku. Tymczasem interesujący jest rozkład izoterm w lipcu i styczniu (najcieplejszym i najchłodniejszym miesiącu). Okazuje się, że latem zdecydowanie cieplejsza jest Polska południowo-zachodnia i zachodnia, ale też część Polski centralnej i południowej. Z kolei w tym miesiącu chłodniej jest np. na Kaszubach. W większości Polski temperatury średnie przekraczają 18°C a nawet 19°C. Tymczasem zimą, pas wybrzeża jest najcieplejszy (a nawet mierzy się tam średnie temperatury dodatnie), co dowodzi łagodzącego wpływu morza. Najzimniej jest z kolei w okolicach Suwałk i w ogóle w Polsce północno-wschodniej, gdzie jest nawet poniżej -5°C, aczkolwiek w większości kraju jest to między 0°C a -2°C.

Temperatury w Polsce w lipcu (najcieplejszy miesiąc) i styczniu (najchłodniejszy miesiąc) – porównanie

Źródło: https://klimat.imgw.pl/pl/climate-maps/

Taki rozkład izoterm skutkuje też w postaci rosnącej w kierunku wschodnim amplitudy powietrza. Kiedy na wybrzeżu wynosi ona mniej miejscami mniej niż 16°C, wzdłuż całej wschodniej granicy Polski może to być nawet ponad 22°C. Dowodzi to wzrostu kontynentalizmu klimatu wraz z przemieszczaniem się na wschód. Amplituda 20°C, która jest uznawana za umowną granice klimatu morskiego i kontynentalnego, przebiega przez środkowo-zachodnią Polskę.

Najwyższą temperaturę dobową zanotowano w Polsce w Słubicach w 1994 r. (39,5°C), z kolei najniższą w Siedlcach w 1941 r. (-41°C).

Opady

W Polsce teoretycznie pada całkiem sporo (ponad 600 mm rocznie). Jednak rozkład tych opadów jest z gospodarczego punktu widzenia dość niekorzystne. Najbardziej deszczowym obszarem naszego kraju są Tatry i inne wysokie góry, gdzie roczna norma opadowa to ponad 1600 mm. Dość dużo pada także w Małopolsce i na Podkarpaciu (miejscami ponad 800 mm). Te opady to klasyczne opady orograficzne związane z pokonywaniem przez wilgotne masy powietrza bariery górskiej. Towarzyszy im (w Tatrach) zjawisko wiatru typu fen (halny). Z drugiej strony, wysokie opady występują też w pasie wysoczyzn morenowych, m.in. na Kaszubach i przekraczają 700 mm. Ta zwyżka również związana jest z pokonywaniem bariery wysokościowej. Z kolei większość obszaru środkowej Polski, min. Kujawy, Wielkopolska i Mazowsze, leżą w tzw. cieniu opadowym Pojezierza Pomorskiego. Opady z trudem przekraczają tam 400-500 mm. Deszcz spada na Kaszubach, więc wilgoć nie dociera do położnych bardziej na południe obszarów. Większość opadów nad Polską ma charakter frontalny i związana jest z ruchem ciepłych i zimnych mas powietrza.

Rozkład sumarycznych opadów nad Polską

Źródło: https://klimat.imgw.pl/pl/climate-maps/

Rozkład opadów jest niekorzystny dlatego, że największą dostawę wody mają obszary relatywnie słabo zamieszkałe i zagospodarowane. Z kolei tereny rolnicze środkowej Polki, gdzie opady byłyby bardzo cenne, dotykają cykliczne susze. Sytuację pogarsza coraz większa gwałtowność opadów w naszym kraju (burze), które są skutkiem opadów konwekcyjnych, powodowanych przez mające latem miejsce silne upały.

Najwyższe roczne opady zanotowano w Polsce w Dolinie Pięciu Stawów w 2001 r. na poziomie 2770 mm, a najniższe w 1982 r. w Poznaniu (275 mm).

Usłonecznienie i wiatr

Nietypowy jest także rozkład czasu świecenia Słońca nad Polską. Okazuje się, że relatywnie dużo występuje go na Pobrzeżu Gdańskim i Pobrzeżu Koszalińskim oraz Nizinie Śląskiej i częściowo – Mazowieckiej. Wartości mogą tam dochodzić nawet do 1900 godzin rocznie. Najmniej Słońca doświadczą z kolei mieszkający w sąsiedztwie Karpat i Sudetów (do 1600 godzin), gdzie wysokie tereny rzucają cień dla świecącego zawsze z południa Słońca. Dodatkowo związane jest to z ilością występującego tam opadu (i związanego z nim zachmurzenia). Mała liczba godzin słonecznych występuje też lokalnie na pojezierzach m.in. w Suwałkach. Ta wiedza może być przydatna, przy planowaniu inwestycji związanej z wykorzystaniem energii słonecznej.

Średnie roczne usłonecznienie w Polsce

Źródło: https://klimat.imgw.pl/pl/climate-maps/

Jak już wspomniano wcześniej, 60% wiatrów w Polsce wieje z kierunku zachodniego, a precyzyjniej – południowo-zachodniej, zachodniego i północno-zachodniego. Najmniejszy udział mają z kolei wiatry północno-wschodnie. Znając dominujący kierunek wiatru, można np. przewidzieć, jak często uciążliwy zapach z wysypiska śmieci będzie docierał nad wybrany obszar.

Procentowa róża wiatrów dla obszaru Polski

Źródło: http://green-power.com.pl/uploads/images/roza%20wiatrow(kompresja)(7).png

Oprócz kierunku wiatru, ze względów gospodarczych (energetyka wiatrowa) istotna jest jego prędkość. Okazuje się, że najwyższe średnie prędkości osiąga wiatr na Pobrzeżu Koszalińskim i Pobrzeżu Gdańskim, co związane jest ze stałym występowaniem na tym obszarze nadmorskiej bryzy. Dość mocne wiatry wieją też w pasie nizin, co jest związane m.in. z niewielkim zalesieniem tego obszaru. Teoretycznie mniej silne wiatry wieją w Polsce południowej (osłoniętej od wiatru górami), ale za to zdarzają się tam (w Tatrach) porywiste wiatry typu fen (halny). Paradoksalnie więc, w górach wieją najsilniejsze wiatry (jest też największa liczba dni w roku z silnymi wiatrami), choć średnia ich prędkość wydaje się niska.

Średnie prędkości wiatru w Polsce

Źródło: http://www.f3f-klif.pl/wp-content/uploads/2010/10/wiatr_lorenc.jpg

4. Masy powietrza nad Polską a pogoda w Polsce

Oprócz klimatu, w Polsce możemy oczywiście opisywać także pogodę. Jej najważniejszymi cechami są: zmienność i niestabilność. Dzieje się tak za sprawą dwóch głównych czynników kształtujących warunki pogodowe w Polsce, a są nimi:

  • Układ ośrodków barycznych nad Europą i Azją – Polska znajduje się najczęściej albo pod wpływem Niżu Islandzkiego (zwłaszcza zimą) lub Wyżu Azorskiego (latem), czasami także pod wpływem Wyżu Azjatyckiego. Zmiany ciśnienia nad Polską, zwłaszcza dość częste i gwałtowne, mogą być przyczyną migren i innych problemów ze zdrowiem.

Układ ośrodków barycznych nad Europą w lipcu i w styczniu

Źródło: https://zpe.gov.pl/a/czynniki-ksztaltujace-klimat-polski/DbIZrZd6v
  • Napływ mas powietrza nad Polskę – To własnie za sprawą napływu nad Polskę powietrza z innych części świata, głównie spoza Europy, kształtuje warunki pogodowe w Polsce.

Kierunek napływ mas powietrza nad Polskę

Źródło: https://zpe.gov.pl/a/czynniki-ksztaltujace-klimat-polski/DbIZrZd6v

Największe znaczenie dla Polski ma powietrze polarno-morskie (PPm), które odpowiada za ponad 60% całego napływu mas nad nasz kraj powietrza. Formuje się nad Atlantykiem i z zachodu przemieszcza nad Europę, w tym Polskę. Masa ta cechuje się duża wilgotnością i:

  • Pojawia się nad Polską we wszystkich porach roku.
  • Latem powoduje spadek temperatury i wzrost zachmurzenia oraz opady frontalne.
  • Zimą powoduje wzrost temperatury (zwykle odwilż lub zelżenie mrozu) oraz opady deszczu lub śniegu. Mogą im towarzyszyć mgły.

Druga najistotniejszą masą, jest napływające ze wschodu powietrze polarno-kontynentalne (PPk). Odpowiada za ponad 30% mas powietrza nad Polską. Formuje się ono w Azji Środkowej. Jest to powietrze suche, ponadto:

  • Pojawia się nad Polską we wszystkich porach roku.
  • Latem powoduje upały z piękną, bezchmurną, słoneczną pogodą. Czasami może powodować gwałtowne burze.
  • Zimą powoduje siarczyste mrozy, ale nadal z piękną, bezchmurną słoneczna pogodą.

PZm i PPk odgrywają największą rolę, ze względu na swobodny przepływ powietrza na osi zachód-wschód.

Pozostałe masy nad Polską odpowiadają za mniej niż 10% całego ruchu powietrza nad krajem. Ich napływ jest ograniczony odległościami i barierą górską (północ – góry Skandynawskie, południe – Karpaty i inne pasma europejskie). Są to:

Powietrze arktyczne (PA), które pojawia się nad Polską głównie zimą, rzadziej wiosną i jesienią. Powietrze to pochodzi z nad Oceanu Akrtycznego lub północnej Skandynawii, stanowi około 4% mas powietrza nad Polską. Zimą powoduje dokuczliwy, przeszywający mróz, zwykle ze słoneczną pogodą, z kolei wiosną i jesienią odpowiada za przymrozki.

Powietrze zwrotnikowe morskie (PZm), które napływa z południowego zachodu, a pochodzi z archipelagu Azorów. Odpowiada za 1-2% mas powietrza nad Polską. Pojawia się latem i zimą. Latem przynosi gwałtowne upały z burzami, zimą – skrajnie intensywne roztopy grożące powodziami.

Powietrze zwrotnikowe kontynentalne (PZk), które napływa z południowego wschodu, a pochodzi z nad Azji Mniejszej lub północnej Afryki. Odpowiada za 1-2% mas powietrza nad Polską. Może pojawiać się latem, kiedy powoduje gwałtowne upały z suszami; wiosną, kiedy powoduje nietypowy dla tego okresu napływ ciepła oraz jesienią, kiedy przynosi piękną, słoneczną pogodę i bezdeszczowe tzw. „babie lato”.


5. Okres wegetacyjny a gospodarka

Najbardziej oczywiste konsekwencje klimatyczne dla Polski widoczne są w rolnictwie. Związane jest to z występowaniem tzw. okresu wegetacyjnego, czyli liczby dni w roku, kiedy średnia dobowa temperatura powietrza przekracza 5°C i umożliwia rozwój roślinności. Średnio wartość ta waha się w Polsce między około 190 dni na Pojezierzu Suwalskim do 235 dni na Nizinie Śląskiej. Niższa jest oczywiście w górach, w Tatrach dochodzi do zaledwie 100 dni. W porównaniu z drugą połową XX wieku, okres wegetacji w Polsce w świetle najnowszych badań wydłużył się o około 10 dni. Ma to korzystny wpływ na rozwój większości roślin uprawnych, zwłaszcza ciepłolubnych.

Średnia długość okresu wegetacyjnego w Polsce w latach 2001-2009.

Źródło: Nieróbca A. i inni, 2013.

Okres wegetacyjny w Polsce jest silnie zróżnicowany regionalnie, co ma oczywiście wpływ na opłacalność rolnictwa w różnych częściach kraju. Z tego powodu np. w górach, mimo iż leżą w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, uprawia się mało wymagające rośliny takie jak owies. Z kolei na Podlasiu i Suwalszczyźnie dużą popularnością cieszy się żyto. Długi okres wegetacji w większości kraju (sięgający nawet 7-8 miesięcy), pozwala jednak na większości obszaru Polski uprawiać pszenice, pszenżyto, buraki cukrowe, a nawet kukurydzę. Dodatkowo, Polska silnie rozwinęła sadownictwo, zwłaszcza w środkowo-zachodniej części kraju.