Polska jest w zdecydowanej większości krajem nizinnym, jednak wcale nie płaskim. Rzeźba kraju jest dość urozmaicona, a wpływ na jej współczesny wygląd miały procesy zachodzące przede wszystkim w Kenozoiku – ostatnie zlodowacenia i orogeneza alpejska. Na to nałoży się najnowsze procesy rzeźbotwórcze, związane między innymi z działalnością rzek.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Środowisko przyrodnicze Polski
IV Ukształtowanie powierzchni Polski
1. Cechy ukształtowania powierzchni Polski
Mimo, iż Polska to prawie wyłącznie obszar nizinny, rzeźba naszego kraju jest dość urozmaicona. W krajobrazie oprócz równin znaczne obszary zajmują także silnie przekształcone pojezierza. Oprócz gór, to właśnie ten obszar cechuje się największymi deformacjami rzeźby. Układ rzeźby jest dość prosty. Polska środkowa i północna położona jest najniżej, a wraz z przesuwaniem się na południe – średnie wysokości rosną (wyjątek – pas kotlin).
Mapa hipsometryczna Polski
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Physical_map_of_Poland.png/1920px-Physical_map_of_Poland.png
Na obecny wygląd powierzchni Polski złożyło się szereg procesów – w początkowej fazie były to orogenezy i wulkanizm, decydujący wpływ na większość obszaru miały jednak zlodowacenia z okresu czwartorzędu. Obecnie układ powierzchni modelowany jest przez zróżnicowane siły przyrody, wśród których dominują procesy denudacyjne, prowadzące do stopniowego zrównania powierzchni Polski. Dość istotny wpływ na przekształcenia rzeźby mają też procesy działalności rzek, a w strefie brzegowej – działalności morza. Wyżej położone obszary zmagają się z kolei ze zjawiskami takimi jak wietrzenie czy ruchy masowe. W całym kraju widoczne są jednak przekształcenia terenu pochodzenia antropogenicznego. Najwyższe wzniesienie sztucznie stworzone przez człowieka w Polsce – Góra Kamieńska koło Bełchatowa – mierzy aż 406 m n.p.m. i jest skutkiem działalności górnictwa odkrywkowego węgla brunatnego.
Położona w środkowej Polsce Góra Kamieńska jest wyższa niż pomorska Wieżyca (329 m n.p.m.)
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b5/Gora_Kamienska_z_okolic_Czestochowy.jpg/1920px-Gora_Kamienska_z_okolic_Czestochowy.jpg
Polska jest niemal wyłącznie nizinnym krajem. Ta forma ukształtowania, czyli wysokości terenu w przedziale 0-300 m n.p.m. to aż 91,3% powierzchni kraju. Wyżyny, czyli obszary o wysokości 300-500 m n.p.m. to kolejne 5,6%, a obszary górskie (powyżej 500 m n.p.m.) to tylko 3,3%, z czego na obszary o wysokości większej niż 1000 m n.p.m. (góry wysokie) przypada już tylko 0,2% powierzchni kraju. Średnia wysokość Polski to 173 m n.p.m. Taki rezultat (niższy niż średnia dla kontynentu Europejskiego) czyni Polskę jednym z najniżej położonych państw świata. Mediana jest jeszcze niższa, bo wynosi zaledwie 149 m n.p.m.
Krzywa hipsograficzna Polski
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Profil_wysoko%C5%9Bciowy_Polski.svg/1280px-Profil_wysoko%C5%9Bciowy_Polski.svg.png
Najwyższym punktem Polski są Rysy (2499 m n.p.m.) położone w Tatrach Wysokich. Przez szczyt przebiega granica Polski i Słowacji. Kozi Wierch (2291 m n.p.m.) jest najwyższym szczytem w całości położonym w Polsce.
Polskie góry nie należą do bardzo wysokich i nawet najwyższe szczyty (np. Rysy – na zdjęciu) są tłumnie odwiedzane przez turystów
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Rysy_2.jpg/1280px-Rysy_2.jpg
Według najnowszych badań, najniżej położonym punktem jest miejsce (a dokładniej fragment pola) we wsi Marzęcino na Żuławach Wiślanych. Różne pomiary miejsca pokazują wartości między 1,95 – 2,2 m pod poziomem morza, przyjmuje się jednak wartość 2,07 m p.p.m.
Marzęcino – najniżej położony punkt w Polsce – to po prostu kawałek żuławskiej łąki
Źródło: https://kochamyzulawy.files.wordpress.com/2014/09/img_9355a.jpg
To dość istotna zmiana, bo przez wiele lat za najniżej położony punkt uważano Raczki Elbląskie koło Elbląga. Są one jednak położone o ponad 20 cm wyżej niż Marzęcino (1,8 m p.p.m.).
Raczki Elbląskie rozwijały turystykę reklamując się jako najniżej położone miejsce w Polsce
Źródło: https://spokeo.pl/storage/article/58kImqBvbda7QKo1GlD7LFlALOsEfQWLu5Dpna2m.jpeg
Kolejną istotną cechą ukształtowania powierzchni Polski jest jej nachylenie w kierunku północno-zachodnim (z SE na NW). To dość istotna cecha, której skutki widoczne są m.in. w kształcie sieci hydrograficznej, a dokładniej – kierunku płynięcia rzek.
2. Pasowy układ rzeźby terenu
Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Polski jest podział na 6 pasów ukształtowania powierzchni, które cechują się układem zbliżonym do równoleżnikowego:
- Pas pobrzeży
- Pas pojezierzy
- Pas nizin
- Pas wyżyn
- Pas kotlin
- Pas gór (dzielący się na Sudety i Karpaty)
Pasy rzeźby terenu na tle granic województw z linią profilu podłużnego
Źródło: Opracowanie własne.
Pasy rzeźby terenu Polski tworzą naprzemienny układ obniżeń i wyniesień terenu. Pasy obniżeń to: pas pobrzeży, pas nizin i pas kotlin, z kolei pasami wyniesień są: pas pojezierzy, pas wyżyn i pas gór.
Profil podłużny Polski na osi Tatry – Bałtyk
Źródło: Opracowanie własne.
Pas pobrzeży – obejmuje obszar nadmorski, dzieli się na pobrzeża: Szczecińskie, Koszalińskie i Gdańskie, a w obrębie tego ostatniego dodatkowo wydziela się m.in. Żuławy Wiślane, Równinę Warmińską oraz Mierzeje Wiślaną i Mierzeje Helską. Jedynym elementem nieleżącym bezpośrednio nad morzem w tym pasie jest Nizina Staropruska. Większość obszaru pasa leży w obu województwach nadmorskich: zachodniopomorskim i pomorskim, część ponadto znajduje się w województwie warmińsko-mazurskim.
Typowym krajobrazem pasa pobrzeży są nadmorskie plaże
Źródło: https://bi.im-g.pl/im/d1/b3/16/z23804369IER,Wolin-wraz-z-Wolinskim-Parkiem-Narodowym-zostaly-d.jpg
Obszar pasa pobrzeży obejmuje tereny nadmorskich plaż oraz przyległe do nich tereny, których formowanie pośrednio lub bezpośrednio związane było z rzeźbotwórczą działalnością Bałtyku, a fragment obszaru – Żuławy Wiślane – powstał jako bezpośredni skutek akumulacyjnej działalności Wisły. Typowe dla pasa są faliste równiny o małych wysokościach nad poziomem morza (często sięgające zaledwie kilku metrów), także z fragmentami depresji. Charakterystycznym dla tego pasa jest obecność słonych jezior przybrzeżnych oraz dwóch głównych typów wybrzeża: niskiego i akumulacyjnego – mierzejowo-zalewowego oraz wysokiego i erozyjnego – klifowego. Do współczesnych głównych czynników rzeźbotwórczych należy działalność akumulacyjna i erozyjna morza, w mniejszym stopniu działalność rzeźbotwórcza wiatru oraz rzek przymorza.
Pas pojezierzy – obejmuje rozległy obszar dzielący się na kilka pomniejszych pojezierzy: Wielkopolskie, Pomorskie, Mazurskie oraz Suwalskie. Pas obejmuje znaczne obszary kilku województw: niemal całe województwo kujawsko-pomorskie i niemal całe lubuskie oraz większość wielkopolskiego. Ponadto w obrębie pasa znajduje się ponad połowa województw: warmińsko-mazurskiego i pomorskiego oraz rozległa część zachodniopomorskiego, a także północna część podlaskiego. Niewielkie fragment pasa zachodzą na północne obszary: dolnośląskiego, mazowieckiego i łódzkiego.
Krajobraz pojezierzy to głównie moreny, lasy i jeziora
Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/8JikSfWZZq_AO9VEcDmlfjH5k23CQOQIqJ0EHxfibmnLc-ySUsGVLO1WwHNmD_HDAz7NFH7Z9QTyhjAzGiuYrgeWzVcGg8pVC8zxxbgTllzUfEnYpdMseiMr4w6632kca8tU
W pasie pojezierzy znajdują się obszary ukształtowane w czasie ostatniego zlodowacenia przez procesy glacjalne i fluwioglacjalne (zlodowacenie Wisły – północnopolskie), a południowa granica pasa jest tożsama z jego (lądolodu) maksymalnym zasięgiem. Rzeźba jest typowa dla obszaru młodoglacjalnego – silnie zdeformowana, z dominacją wysoczyzn morenowych (najwyższa z nich to Wieżyca – 329 m n.p.m., która z geograficznego punktu widzenia jest wyżyną) i równin sandrowych, dodatkowo urozmaiconych drumlinami, eratykami, pradolinami, kemami i ozami czy rynnami polodowcowymi. Charakterystycznym elementem obszaru jest bardzo duża liczba jezior – najwyższa w kraju, z których prawie wszystkie mają pochodzenie polodowcowe. Istotna jest też względnie duża lesistość obszaru. Współcześnie teren pojezierzy jest przekształcany głównie przez liczne procesy denudacyjne oraz związane z rzeźbotwórczą działalnością rzek.
Pas nizin – obejmuje największą część Polski, w centralnej części kraju. W jego obrębie możemy wyróżnić niziny: Śląską, Wielkopolską, Mazowiecką, Podlaską oraz Polesie. Największy fragment pasa to niemal całe województwo Mazowieckie, a ponadto większość województw: podlaskiego, łódzkiego i opolskiego, dalej około połowy: Lubelskiego i Dolnośląskiego. Fragmenty nizin leżą też w województwach: lubuskim, śląskim, kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim.
Pas nizin ma niezwykle monotonny, równinny charakter, w większości przekształcony na pola uprawne
Źródło: https://lh4.googleusercontent.com/-KGijZ-MqHaU/UYgdv_Gkp-I/AAAAAAAAAF0/tVDL64TGcek/s1600/1.jpg
Pas nizin obejmuje obszary staroglacjalne, czyli ukształtowane przez dawne zlodowacenia, których ślady zostały zatarte przez procesy denudacyjne. W terenie widoczne są jeszcze ślady obecnej po ustąpieniu lądolodu działalności eolicznej w postaci utrwalonych przez roślinność wydm śródlądowych. Rzeźba pasa jest niezwykle słabo urozmaicona, to teren równinny, lekko falisty, a momentami wręcz prawie-płaski, o niskich wysokościach względnych. Jedynymi ciekawszymi elementami są pozostałości pradolin oraz doliny rzeczne. Obecnie głównym procesem rzeźbotwórczym jest działalność rzek, a także działalność antropogeniczna, związana tak z osadnictwem, uprzemysłowieniem jak i zwłaszcza rozwojem rolnictwa.
Pas wyżyn – obejmuje nieco mniejszy obszar, w obrębie którego można wydzielić wyżyny: Śląsko-Krakowską, Małopolską i Lubelską, a ponadto Roztocze oraz Góry Świętokrzyskie. W obrębie pasa leży niemal w całości województwo świętokrzyskie, znaczna część województwa śląskiego, duża część lubelskiego, a ponadto fragmenty: łódzkiego, mazowieckiego, opolskiego, małopolskiego i podkarpackiego.
Pas wyżyn ma w porównaniu z innymi pasami – bardziej urozmaiconą budowę geologiczną
Źródło: https://pomyslynawyprawy.pl/wp-content/uploads/2018/05/Jura-Krakowsko-Czestochowska-Gora-zborow-podlesice-ostoja-kroczycka-4.jpg
Pas wyżyn należy z pewnością do najciekawszych geologicznie obszarów Polski. Obejmuje obszary o bardzo zróżnicowanej genezie – bardzo stare Góry Świętokrzyskie z orogenezy kaledońskiej, kilkukrotnie niszczone i ponownie wypiętrzane w orogenezie hercyńskiej i alpejskiej, obszary wapienne Jury Krakowsko-Częstochowskiej pochodzenia morskiego, czy lessowe wąwozy Wyżyny Lubelskiej będące skutkiem klimatu peryglacjalnego i procesów eolicznych z ostatniego zlodowacenia. Jest to jednak obszar w większości o budowie równinnej jednak wyżej położony, ponadto z obecnością wzniesień takich jak np. Łysica (614 m n.p.m.). Na powierzchni wciąż widoczne są elementy rzeźby staroglacjalnej. Ze względu na zasobność pasa w surowce naturalne, doszło także do jego istotnych przekształceń na skutek działalności antropogenicznej, na Górnym Śląsku znajduje się największa aglomeracja miejska w Polsce. To własnie ta działalność ma obecnie w tym pasie największe znaczenie. Inną istotną jest szereg procesów wietrzenia niszczących elementy rzeźby, zwłaszcza w Górach Świętokrzyskich jak również na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej.
Pas kotlin – jest jednym z najmniejszych pasów, obejmuje 3 zasadnicze fragmenty: Kotlinę Oświęcimską oraz Kotlinę Sandomierską i łączącą je Bramę Krakowską. Największe znaczenie ma fragment obszaru w północnym województwie podkarpackim, ponadto pas obejmuje część województw: małopolskiego, śląskiego i lubelskiego oraz niewielki fragment świętokrzyskiego.
Krajobraz kotlin w największym stopniu przypomina krajobraz nizin
Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RB3U33kipWrhb/3/960/DgBvmumACRtv0qfA7IyGeXhN6QeLCXQF.jpg
Kotliny podkarpackie powstały jako zapadlisko przedgórskie, na skutek orogenezy alpejskiej i związanym z nią wypiętrzeniem Karpat. Faktycznie są połączone rowem przedgórskim, w którym płynie Wisła – mająca obecnie największy wpływ na dalsze przekształcanie obszaru. Jest to obszar wyraźnie obniżony względem sąsiadujących pasów wyżyn i Karpat; o charakterze falistych równin, bardzo przypominający pas nizin. W jego krajobrazie pojawiają się jednak niewielkie wysoczyzny nazywane płaskowyżami.
Pas gór – ze względu na jego duże zróżnicowanie, należy go faktycznie podzielić na pas Sudetów i pas Karpat.
Pas Sudetów – oprócz samego pasma Sudetów, w jego obrębie można wyróżnić także pomniejsze pasma, jak np. Karkonosze (z najwyższym szczytem pasa – Śnieżką – 1602 m n.p.m.) oraz inne elementy rzeźby takie jak: Pogórze Sudeckie i Przedgórze Sudeckie. Na tym tle krajobrazowo wyróżnia się Kotlina Kłodzka. Pas występuje niemal w całości na obszarze województwa dolnośląskiego, jedynie fragmentami znajdując się także w województwie opolskim.
Najwyższym pasmem Sudetów są Karkonosze
Źródło: https://dziendobry.tvn.pl/media/cache/content_cover/atrakcje-karkonoszy-szlaki-turystyczne-szczyty-sprawdz-tez-pogode-jpg.jpg
Sudety będące górami zrębowymi (płaskie szczyty z obecnością kotlin śródgórskich), mają bardzo urozmaiconą budowę geologiczną. Pierwotnie ukształtowały się podczas orogenezy hercyńskiej, ale później wielokrotnie zmieniały swoje oblicze, będąc świadkiem m.in. licznych procesów wulkanicznych oraz przechodząc odmłodzenie w orogenezie alpejskiej. Obecnie największy wpływ na rzeźbę pasa mają procesy denudacyjne, wietrzenie i ruchy masowe.
Pas Karpat – obejmuje dość istotny fragment południowej Polski. Jest to dość zróżnicowany wewnętrznie, co pozwala w jego obrębie wydzielić kilka pomniejszych pasm: Beskidy, Bieszczady, Pieniny i Tatry. Uzupełnieniem pasa jest Pogórze Karpackie, a lokalnym zagłębieniem terenu – Obniżenie Orawsko-Podhalańskie. Pas obejmuje większość województw: małopolskiego i podkarpackiego, a także część województwa śląskiego.
Tatry Wysokie są najwyższym pasmem Karpat
Źródło: https://dziendobry.tvn.pl/media/cache/content_cover/gettyimages-509561960-jpg.jpg
Najwyższe są oczywiście Tatry, których najwyższy szczyt po polskiej stronie to Rysy (2499 n n.p.m.), wyższy jest jednak Słowacki Gerlach (2655 m n.p.m.). Są to góry fałdowe, z typowymi strzelistymi szczytami i stromymi zboczami. Karpaty zostały uformowane w wyniku orogenezy alpejskiej. Charakterystycznym elementem rzeźby są jeziora cyrkowe, będące świadectwem innego ważnego procesu rzeźbotwórczego – rzeźbotwórczej działalności lodowców górskich obecnych w Karpatach podczas ostatnich zlodowaceń. Obecnie największe znaczenie dla dalszych przekształceń rzeźby mają ruchy masowe oraz wciąż trwająca orogeneza alpejska powodująca dalsze wypiętrzanie Karpat. To co wyróżnia pas na terenie innych w Polsce, to wyraźna piętrowość klimatyczno-roślinna.
3. Wpływ zlodowaceń na ukształtowanie powierzchni Polski
Najbardziej istotny wpływ na rzeźbę znacznej części Polski miały wielokrotne zlodowacenia, które swym zasięgiem objęły w czwartorzędzie różne fragmenty północnej i środkowej, a nawet południowej Polski. W epoce plejstocenu (jednej z dwóch obok obecnie trwającego holocenu – części czwartorzędu), doszło do znacznego ochłodzenia klimatu na Ziemi. Spowodowało to znaczny rozrost czap lodowych na półkuli północnej, które wielokrotnie nasuwały się na obszar Europy, modelując rzeźbę kontynentu. W całym plejstocenie kilkukrotnie dochodziło do naprzemiennych okresów ochłodzenia (glacjałów) i częściowego ocieplenia klimatu (interglacjałów). W okresach chłodniejszych na obszar Polski nasuwały się lądolody z obszaru Skandynawii. Zasięgi poszczególnych zlodowaceń były zależne od aktualnej sytuacji klimatycznej.
Przybliżone zasięgi maksymalne wybranych zlodowaceń w Polsce
Źródło: Opracowanie własne.
Najstarszym zlodowaceniem (1,2 mln – 950 lat BP), które pojawiło się w tym okresie w Polsce było Zlodowacenie Podlaskie, zwane też Zlodowaceniem Narwi (nazwy zlodowaceń pochodzą często od nazw współcześnie istniejących rzek, do których w plejstocenie dotarło czoło lądolodu). Objęło ono obszar Polski północno-wschodniej. Lądolód ustąpił na skutek ocieplenia (interglacjał zwany podlaskim lub augustowskim), które potrwało ponad 170 tys. lat.
Kolejne zlodowacenie, które nadciągnęło nad Polskę, miało największy zasięg maksymalny i stąd jego nazwa – Zlodowacenie Południowopolskie. Wystąpiło w kilku fazach, łącznie trwające w latach 780 – 430 tys. lat BP. Jako pierwsze wystąpiło Zlodowacenie Nidy. Po krótkim interglacjale nastąpiło ponowne nasunięcie lądolodu zwane Zlodowaceniem Sanu I. Po ponownym krótkim interglacjale nastąpiło trzecie w tym okresie – Zlodowacenie Sanu II, które miało największy zasięg ze wszystkich zlodowaceń na ziemiach polskich. Zlodowacenia Południowopolskie objęły obszar niemal całej Polski, za wyjątkiem wyższych partii Sudetów oraz większości pasa Karpat.
Około 430 tys. lat temu klimat ocieplił się na około 130 tys. lat (Interglacjał Wielki), w międzyczasie jednak wystąpiło pierwsze ze zlodowaceń zaliczanych do Zlodowaceń Środkowopolskich – Zlodowacenie Liwca. Objęło ono jednak niewielką część Polski północno-wschodniej. Później nastąpiło jeszcze krótkie ocieplenie przerwane przez Zlodowacenie Krzny (niezaznaczone na mapie), a po nim ponownie krótkie ocieplenie.
W latach 300 – 130 tys. lat BP na dobre lądolód wkroczył na obszar Polski osiągając maksymalny w tym okresie zasięg – Zlodowacenie Odry. Po krótkotrwałym ociepleniu, lądolód ponownie nawiedził Polskę i swym zasięgiem osiągnął obszar mniej-więcej środkowej części kraju (Zlodowacenie Warty). Jego ustąpienie było związane z pojawieniem się ostatniego większego ocieplenia, trwającego około 15 tys. lat Interglacjału Eemskiego. Szacuje się, że temperatura w tym czasie mogła być nawet wyższa od obecnej, wyższy był poziom wszechoceanu, a na Grenlandii prawdopodobnie stopniała część lądolodu. Zasięg tych zlodowaceń był wyraźnie niższy, oprócz Karpat i Sudetów wolne od lądolodu pozostały obszary pasa kotlin i większości pasa wyżyn.
W okolicach 115 tys. roku BP doszło do kolejnego ochłodzenia i nasunięcia się na obszar północnej Polski ostatniego znanego nam lądolodu – Zlodowacenia Północnopolskiego zwanego też Zlodowaceniem Wisły. Wycofywanie lądolodu rozpoczęło się po prawie 100 tys. lat (choć w tym czasie wielokrotnie zmieniał się jego zasięg), prawdopodobnie opuścił terytorium Polski około 16,2 tys. lat BP pozostając jednak na obszarze dzisiejszego Bałtyku. Na 11,7 tys. lat BP datuje się już początek holocenu – kolejnego dużego ocieplenia, kiedy lądolód ostatecznie zaczął się cofać. Zasięg tego zlodowacenia był wyraźnie niższy niż poprzednich, osiągnął on granicę zbliżoną do południowej granicy pasa pojezierzy, prawdopodobnie na osi Zielona Góra – Leszno – Nidzica – Augustów.
W czasie zlodowaceń w Polsce oprócz obecności lądolodu, dochodziło także do lokalnych zlodowaceń górskich, zarówno w Karpatach (zwłaszcza w Tatrach), jak i wyraźnie niższych Sudetach (w paśmie Karkonoszy). Miało to miejsce nawet w czasie ostatniego zlodowacenia, mimo jego niskiego zasięgu, za sprawą obniżenia się granicy wiecznego śniegu.
Tatry, ze względu na duże wysokości były w całości zlodowacone
Źródło: https://www.agh.edu.pl/typo3temp/assets/_processed_/d/4/csm_mapa_zlodowacenia_tatr_agh_3_e8f885abfa.jpg
Skutki zlodowaceń na obszarze Polski wiązały się z obecnością akumulacyjnych i erozyjnych procesów glacjalnych i fluwioglacjalnych na obszarach objętych zlodowaceniem. Ich obecność jest najsilniej widoczna tam, gdzie lądolód był najczęściej, a przede wszystkim – w najbardziej nieodległych horyzoncie czasowym. Największe skutki obecności lądolodu dotyczą więc tego obszaru, który objęty był zasięgiem Zlodowacenia Północnopolskiego (Wisły). Widoczne są tam silne deformacje terenu, liczne jeziora oraz obecność na powierzchni grubej warstwy osadów polodowcowych, o grubości nawet 250 metrów. Na tym obszarze mówimy o występowaniu rzeźby młodoglacjalnej, przede wszystkim w pasie pojezierzy, a także w pasie pobrzeży. Grubość osadów maleje w kierunku południowym, a w pasie wyżyn jest już miejscami niedostrzegalna. Obszar pasa nizin i w mniejszym stopniu obszarów bardziej na południe – cechuje z kolei rzeźba staroglacjalna, czyli zdenudowane (wyrównane) i słabo widoczne w krajobrazie, przeobrażone skutki procesów lodowcowych. Objawia się to m.in. spłaszczeniem moren, zasypaniem zagłębień terenu, zarośnięciem i zanikiem dawnych jezior.
Jednym z kluczowych dowodów na obecność lądolodu są głazy narzutowe pochodzące ze Skandynawii, których szczególnie wiele jest w Polsce północno-zachodniej
Źródło: http://www.daterr.ug.edu.pl/baza_glazow.html
Specyficzny krajobraz związany z lokalnymi zlodowaceniami górskimi jest wciąż dobrze widoczny w Tatrach i Karkonoszach. Świadectwem zlodowaceń są tu przede wszystkim kotły polodowcowe i powstałe w nich jeziora cyrkowe, zwane stawami. Z bardziej widocznych elementów rzeźby rzucają się w oczy doliny u-kształtne, ale dostrzec można wszystkie typowe elementy rzeźby glacjalnej związanej z obecnością lodowców górskich.
Jednym ze świadectw zlodowaceń w Tatrach jest u-kształtna Dolina Rybiego Potoku
Źródło: https://sp-images.summitpost.org/331264.jpg?auto=format&fit=max&h=800&ixlib=php-2.1.1&q=35&s=c16af3ab31fcdb1b654281247a149e5c
4. Klimat peryglacjalny i jego wpływ na rzeźbę Polski
Powierzchniowe utwory skalne występujące w Polsce mają ścisły związek z czynnikami kształtującymi rzeźbę powierzchni kraju. Część z nich pochodzi z holocenu (doliny rzek i delty m.in. Żuławy Wiślane, czy też wydmy nadmorskie jako efekt działalności eolicznej), jednak większość ma pochodzenie plejstoceńskie lub starsze (Karpaty). Lądolody plejstoceńskie przyczyniły się m.in. utworzenia rozległych wysoczyzn morenowych zbudowanych z piasków, żwirów i gliny, które powstały pod stojącym lądolodem. Na granicy postojów czoła lądolodu możemy z kolei spotkać wzgórza moreny czołowej (zbudowane z tych samych materiałów, ale głównie z gliny), na przedpolu których wody z topniejącego lądolodu rozsypały liczne piaszczyste równiny sandrowe. Miejsca odpływu wód z topniejącego lądolodu spowodowały powstanie rozległych zagłębień dawnych rzek – pradolin.
Utwory czwartorzędowe na powierzchni Polski
Źródło: https://zpe.gov.pl/a/wplyw-zlodowacen-na-rzezbe-polski/D16rvISjX
Wiele działo się jednak także na obszarze nieobjętym zlodowaceniem, zwłaszcza w przypadku Zlodowacenia Północnopolskiego (Wisły) – na jego przedpolu. Panował tam bardzo chłodny klimat zwany peryglacjalnym. Nie był to obszar zlodzony, ale częściowo objęty wieczną zmarzliną, niepokryty roślinnością (lub jedynie skąpą trawą). Z uwagi na brak przeszkód terenowych, ze szczytu lądolodu w kierunku południowym i na przedpolu lądolodu na osi zachód-wschód wiały silne wiatry, które swobodnie przenosiły materiał skalny. Pozwoliło to na akumulację materiału w dwóch głównych formach w pasie wyżyn: wydm śródlądowych oraz pokryw lessowych. To właśnie less pochodzący z okresu ostatniego zlodowacenia, stał się skałą macierzystą dla powstałych na Ukrainie oraz na Lubelszczyźnie i Roztoczu (lokalnie też w innych miejscach – okolicach Sandomierza i Przedgórza Sudeckiego) bardzo żyznych gleb – czarnoziemów.
Wąwozy lessowe na Lubelszczyźnie to skutek klimatu peryglacjalnego
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/58/W%C4%85w%C3%B3z_%22Lipinki%22_w_Mareczkach_w_gminie_W%C4%85wolnica.jpg
Innym procesem, który ma doskonałe warunki do rozwoju w warunkach chłodnych jest wietrzenie mrozowe. Idealne warunki do jego występowania muszą być związane z obecnością skał ze szczelinami, w które może wniknąć (i potem zamarznąć) – woda. Taka właśnie sytuacja na przedpolu lądolodu miała miejsce w Górach Świętokrzyskich. W efekcie tysięcy lat wietrzenia, wierzchnia warstwa gór została niemal całkowicie zniszczona i zamieniła się w rozległe rumowisko bloków skalnych zwane gołoborzami. W mniejszym stopniu takie zjawisko występowało też w Karkonoszach i Beskidach.
Gołoborza w Górach Świętokrzyskich (Świętokrzyski Park Narodowy)
Brak komentarzy