Choć Europa jest drugim najmniejszym kontynentem, liczy bardzo wiele tworów politycznych – państw i organizacji. Europa jest jednym z najbardziej zróżnicowanych w tym zakresie lądów na Ziemi. Podziały prowadzą z kolei do rywalizacji ale też współpracy – obu tych przypadków w Europie nie brakuje.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Geografia Europy
II Podział polityczny Europy
1. Państwa w Europie
W Europie znajduje się 47 państw uznawanych przez Polskę. W tej liczbie mieszczą się zarówno państwa w całości położone w Europie, jak i te – które leżą w niej tylko częściowo. O takich krajach mówimy, że mają charakter transkontynentalny (albo międzykontynentalny). Należą do nich: Rosja – której stolica (Moskwa) leży w Europie, ale większość terytorium w Azji; Turcja – której część największego miasta (Stambuł) i niewielki obszar leży w Europie, ale większość w Azji oraz Kazachstan, który w znaczącej większości leży w Azji, a jedynie fragmentarycznie w Europie. Ponadto, w innych krajach, np. w USA, do Europy zalicza się państwa takie jak: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan, a także Cypr (oraz związane z nimi terytoria nieuznawane). Wg. polskiej klasyfikacji wszystkie wymienione kraje leżą jednak w Azji.
Mapa państw Europy i krajów obszaru otaczającego w oparciu o flagi państw – pokazuje wielką mozaikę europejskiego podziału politycznego
Źródło: Cookie030307; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c8/Flag_Map_of_Europe.png
Europejska mozaika państw jest mniejsza (nieznacznie) tylko od tych, które możemy dostrzec na znacznie większych kontynentach (54 – w Afryce, 48 – w Azji). Liczba państw w Europie stale się zwiększa. W 2008 r. niepodległość ogłosiło Kosowo (od Serbii). Polska oficjalnie ją uznała, ale wiele krajów w Europie i na świecie nadal uważa Kosowo za zbuntowaną prowincję Serbii. W Europie jest ponadto wiele potencjalnie separatystycznych regionów (np. Szkocja, Katalonia czy Flandria i Walonia), które mogą w przyszłości dążyć do ogłoszenia niepodległości.
Największe państwa Europy
Kraje Europy nie są zbyt duże pod względem powierzchni. Nie licząc Rosji – największego kraju świata, jednak z której 17 mln km2 jedynie mniej niż 25% (około 4-4,25 mln km2) znajduje się w jej europejskiej części, drugim największym państwem Europy jest Ukraina. Jej terytorium liczące 603,5 tys. km2 jest jednak pod częściową, tymczasową okupacją Rosji (Krym, Donbas i niektóre obwody południowo-wschodniej Ukrainy). Daje to dopiero (w zależności od sposobu uznania niektórych wód jako część terytorium państwa) około 45 pozycji na Świecie na około 195 uznawanych państw. Pokazuje to, że kraje Europy są relatywnie małe w porównaniu z państwami na innych kontynentach. Np. Polska zajmuje 69 miejsce na świecie według powierzchni i 9 w Europie.
Rosja i inne największe państwa Europy pod względem powierzchni całkowitej na terenie Europy (bez uwzględnienia terytoriów kolonialnych i zależnych) w 2023 r.
| Pozycja w rankingu | Nazwa państwa | Powierzchnia (w Europie) w tys. km2 |
|---|---|---|
| 1 | Rosja | 4000 |
| 2 | Ukraina | 603,5 |
| 3 | Francja | 551,7 |
| 4 | Hiszpania | 506 |
| 5 | Szwecja | 447,4 |
| 6 | Norwegia | 385,2 |
| 7 | Niemcy | 357,6 |
| 8 | Finlandia | 338,5 |
| 9 | Polska | 312,7 |
| 10 | Włochy | 301,2 |
| 11 | Wielka Brytania | 242,5 |
Źródło: Opracowanie własne.
Potężna Rosja jest niemal tak wielka jak Ameryka Południowa i mimo, że tylko część jej terytorium leży w Europie nadal jest największym państwem Europy – tymczasem większość jej terytorium to prawie niezamieszkała Syberia położona w Azji
Źródło: Jamie Eilat; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Russian_Federation_%28orthographic_projection%29_-_All_Territorial_Disputes.svg/1024px-Russian_Federation_%28orthographic_projection%29_-_All_Territorial_Disputes.svg.png
Nieco lepiej kraje Europejskie wypadają pod względem zaludnienia. Na pierwszej lokacie jest również Rosja – około 75% jej obywateli mieszka w europejskiej części tego kraju (110 mln). Daje to 9 miejsce w światowym zestawieniu. Natomiast dość wysoko plasują się państwa takie jak Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy czy Hiszpania – zajmujące lokaty między 19 a 32 miejscem w rankingu światowym. Kraje europejskie nie są więc zbyt rozległe powierzchniowo, ale cechują się wysoką gęstością zaludnienia.
Rosja i inne największe państwa Europy pod względem liczby ludności na terenie Europy (bez uwzględnienia terytoriów kolonialnych i zależnych) w 2023 r.
| Pozycja w rankingu | Nazwa państwa | Liczba ludności (w Europie) w milionach |
|---|---|---|
| 1 | Rosja | 110 |
| 2 | Niemcy | 84,3 |
| 3 | Wielka Brytania | 68,1 |
| 4 | Francja | 65,8 |
| 5 | Włochy | 58,9 |
| 6 | Hiszpania | 48,2 |
| 7 | Polska | 37,7 |
| 8 | Ukraina | 36,7 |
| 9 | Rumunia | 19,1 |
| 10 | Niderlandy (Holandia) | 17,9 |
| 11 | Belgia | 11,7 |
Źródło: Opracowanie własne.
Państwa europejskie są niewielkie, ale mocno zaludnione – widać to np. na zdjęciach oświetlenia kontynentu w nocy wykonanych z kosmosu – największa ilość osób na relatywnie niewielkiej powierzchni żyje m.in. w Niderlandach (Holandii) i w Belgii
Źródło: Domena publiczna; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2b/Europe_night.png; za: http://svs.gsfc.nasa.gov/vis/a000000/a002200/a002276/index.html
Mikropaństwa w Europie
Oprócz głównych europejskich hegemonów w Europie jest także kilka państw niezwykle małych. Nazywamy je mikropaństwami. Czasami są one wielkości zaledwie niewielkiego miasta lub nawet jego części. W całej Europie takich niepodległych terytoriów jest aż 8 oraz jedno kolejne będące terytorium nieuznawanym, ale faktycznie niezależne w polityce wewnętrznej. Kraje te są najczęściej rajami podatkowymi lub dawnymi terytoriami spornymi, które znajdują się zazwyczaj pod faktyczną protekcją większego sąsiada. Często są to formalnie monarchie z urzędującymi książętami. Najmniejszym z mikropaństw Europy, będących jednocześnie najmniejszym krajem na Świecie jest Watykan.
Mikropaństwa w Europie w 2023 r. – dla porównania Poznań ma powierzchnię 262 km2 i liczy 547 tys. mieszkańców
| Nazwa mikropaństwa | Powierzchnia (w km2) | Liczba ludności (w tys.) | Istotne informacje |
|---|---|---|---|
| Luksemburg | 2586 | 661 | Największe i jedyne liczące się mikropaństwo, faktycznie niezależne. |
| Andora | 467 | 79,5 | Pod silnym wpływem Hiszpanii i Francji |
| Malta | 316 | 519,5 | Kraj wyspiarski pod silnym wpływem Włoch i Wielkiej Brytanii |
| Liechtenstein | 160 | 38,5 | Pod silnym wpływem Szwajcarii |
| San Marino | 61 | 33,5 | Pod silnym wpływem Włoch |
| Monako | 2 | 39 | Pod silnym wpływem Francji |
| Wartykan | 0,44 | 0,8 | Najmniejszy kraj świata, siedziba Papieża, pod silnym wpływem Włoch |
| Naddniestrze | 4163 | 361 | Państwo nieuznawane, nielegalnie oderwane od Mołdawii pod faktyczną okupacją wojsk rosyjskich |
Źródło: Opracowanie własne.
Watykan na zdjęciu satelitarnym – państwo to obejmuje Plac Świętego Piotra i zaledwie kilka otaczających je ulic
Źródło: https://vividmaps.com/map-of-vatican-city/
2. Podziały polityczne w Europie
Europa ze względu na swoją różnorodność narodowościowo-etniczną, jest także kontynentem wielu podziałów politycznych. Jednym z ważniejszych aspektów jest podział Europy na regiony geograficzne. W zakresie tego, nie ma niestety konsensusu naukowego. Inaczej podziału dokonuje ONZ, inaczej Amerykańskie i Europejskie agendy badawcze, swój punkt widzenia ma także Międzynarodowa Unia Geograficzna. Przynależność do regionów różnych państw może więc różnić się w zależności od źródła.
Jeden z wielu wariantów podziału państw Europy na regiony
Źródło: Opracowanie własne.
Europa Północna obejmuje obszar Skandynawii (Norwegia, Szwecja, Dania) oraz dodatkowo Finlandię i Islandię. W niektórych krajach pojęcie Skandynawii i Europy Północnej (w wariancie przedstawionym na mapie) jest tożsame. Czasami do Europy Północnej zalicza się także inne państw np. Wielką Brytanię i Irlandię czy też niektóre Państwa Bałtyckie, zwłaszcza Estonię – zwykle bez Łotwy i Litwy. Europa Zachodnia postrzegana jest najczęściej jako Francja, Wielka Brytania i Irlandia oraz państwa Beneluksu (Belgia, Niderlandy, Luksemburg) – stanowiące pogranicze wpływów Francusko-Niemieckich. Do Europy Południowej zaliczamy Portugalię, Hiszpanię, Włochy i Grecję oraz południowe wybrzeże Francji. Region Półwyspu Bałkańskiego, potocznie nazywany Bałkanami obejmuje większość tzw. Europu Południowo-Wschodniej. Polska leży z kolei w Europie Środkowej wraz z Niemcami, Austrią, Szwajcarią, Liechtensteinem, Węgrami, Czechami i Słowacją. Na pograniczu regionu znajdują się tzw. Kraje Alpejskie – Szwajcarię, Austrię, Liechtenstein oraz częściowo: Francję, Wochy, Słowenię i Niemcy. Rzeka Bug jest zwykle postrzegana jako granica Europy Wschodniej obejmującej głównie państwa post-sowieckie – Rosję, Białoruś i Ukrainę. Czasami pod tym pojęciem rozumie się także kraje Bałtyckie, Mołdawię, a nawet Polskę (stąd także pojęcie Europy Środkowo-Wschodniej).
Flaga i państwa członkowskie Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) – obecnie w trakcie akcesji do sojuszu jest także Szwecja
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Flag_of_NATO.svg/1280px-Flag_of_NATO.svg.png i Addicted04; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/North_Atlantic_Treaty_Organization_%28orthographic_projection%29.svg/1024px-North_Atlantic_Treaty_Organization_%28orthographic_projection%29.svg.png
W Europie istnieje wiele organizacji międzynarodowych, których znaczna część krajów europejskich jest członkiem. Wiele z nich odwołuje się do tzw. współpracy Transatlantyckiej. Wiodącą organizacją w Europie jest oczywiście Unia Europejska. Poświęcono jej wiele informacji w dalszej części tekstu. Warto jednak wspomnieć o najważniejszym międzynarodowym sojuszu wojskowym czyli NATO (Pakt Północnoatlantycki), do którego należy także Polska. Powstał on w celu ochrony krajów Europy Zachodniej przez ZSRR w czasach Zimnej Wojny. Wiodącą siłą sojuszu są Stany Zjednoczone. Z czasem – po upadku ZSRR, sojusz wchłonął także m.in. Polskę. Obecnie w Sojuszu jako główne zagrożenie postrzega się ponownie Rosję, ale też Chiny czy globalny terroryzm.
Organizacje międzynarodowe w Europie, których liderem (lub współliderem) jest Polska
Źródło: Opracowanie własne.
W Europie istnieje także szereg innych organizacji, zwłaszcza mających charakter regionalny. Np. EFTA zrzesza kraje niezainteresowane członkostwem w Unii Europejskiej, ale dążące do współpracy gospodarczej z organizacją. Istnieje także Rada Państw Morza Bałtyckiego – przykład organizacji dotyczącej konkretnego problemu wspólnego dla jakiegoś obszaru geograficznego. Warto wspomnieć także o OECD, zrzeszającym demokratyczne kraje Europy, ale także innych części Świata. Dla Polski kluczowe są jednak 3 inne organizacje: Trójmorze, będące inicjatywą polityczną państw Europy Środkowo-Wschodniej dla realizacji jej wspólnych interesów w Unii Europejskiej. Jej rdzeń stanowi Grupa Wyszehradzka (V4) obejmująca Polskę, Czechy, Słowację i Węgry – pionierów przemian politycznych po 1989 r. Dodatkowo w ramach Trójkąta Weimarskiego Polska współpracuje z Niemcami i Francją. W Europie działa też Strefa Schengen – należą do niej głównie kraje Unii Europejskiej – umożliwiająca swobodne podróżowanie po kontynencie.
3. Przemiany polityczne w Europie w XX i XXI wieku
Zupełnie inaczej niż obecnie wyglądała sytuacja w Europie przed 1989 r. Świat miał wtedy charakter dwubiegunowy, a podział strefy wpływów między USA i ZSRR (Rosja Sowiecka) wyznaczała Żelazna Kurtyna dzieląca Niemcy na dwa odrębne kraje – wschodnie (komunistyczne) i zachodnie (demokratyczne). Sowiecka-Rosyjska strefa wpływów sięgała aż do połowy obszaru Europy Środkowej. Kraje te miały narzucone komunistyczne władze posłuszne wobec ZSRR. Dodatkowo na Bałkanach nie było niepodległych krajów jakie znamy dzisiaj – zrzeszone one były w jednym komunistycznym kraju – Jugosławii.
Blok Wschodni – część Europejska z zaznaczonym ZSRR i Jugosławią oraz innymi państwami Bloku oraz państwami NATO i ważniejszymi rewolucjami i strajkami w Bloku Wschodnim (kliknij, aby powiększyć)
Źródło: Opracowanie własne.
Pod koniec lat 80-tych w Europie doszło do fali przemian zwanej jesienią ludów. W jej wyniku obalono komunizm w prawie wszystkich krajach, a w 1991 r. ostatecznie rozwiązano ZSRR. Przez kilkanaście lat trwał także krwawy – pełny wojen i rewolucji – rozpad Jugosławii. Symbolem przemian w Polsce są wybory 4 czerwca oraz poprzedzające je obrady okrągłego stołu. Natomiast na świecie, za symbol uchodzi zburzenie muru Berlińskiego – technicznego obiektu dzielącego miasto Berlin na zachodnią i wschodnią strefę.
Spontaniczne burzenie muru w Berlinie w listopadzie 1989 r. przeszło do historii symboli politycznych
Źródło: https://georgesjournal.files.wordpress.com/2014/11/the_fall_of_the_berlin_wall.jpg
W wyniku fali przemian, większość krajów Europy Środkowej i Wschodniej uległa demokratyzacji i przyjęła wolnorynkowy model gospodarczy. W rosyjskiej strefie wpływów pozostała ostatecznie tylko Białoruś. Większość krajów zdecydowała się na integrację z NATO i Unią Europejską, a kolejni kandydaci czekają w kolejce na przyjęcie do obu organizacji.
Sytuacja polityczna w Europie na początku 2023 r.
Źródło: Opracowanie własne.
Obecnie Rosja podejmuje ostatnie rozpaczliwe próby ocalenia swojej strefy wpływów. W tym celu zaatakowała w 2014 r. i ponownie w 2022 r. terytorium Ukrainy. Wszystko wskazuje jednak na ostateczną klęskę rosyjskiej dyktatury z sojuszem państw europejskich wspierających Ukrainę.
4. Unia Europejska – Zjednoczona Europa
Unia Europejska jest międzynarodową organizacją społeczno-gospodarczą, której korzenie sięgają wczesnego okresu po II Wojnie Światowej. W 1951 r. powołano Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, przekształconą później w Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG). Były to poprzedniczki dzisiejszej Unii Europejskiej, formalnie utworzonej w 1993 r. Unię utworzyły kraje Europy Zachodniej, aby zapobiec wybuchowi kolejnej wojny światowej i przyspieszyć swój rozwój gospodarczy. Z czasem wspólnota przekształciła się w twór przypominający częściowo państwo – posiadający własny rząd (Komisję Europejską), Parlament Europejski i stanowiący wspólne prawo dla całej Unii Europejskiej. W ten sposób realizowana jest idea tzw. „Zjednoczonej Europy”.
W parlamencie europejskim istnieją ponadnarodowe frakcje polityczne będące odpowiednikiem ogólnoeuropejskich partii politycznych
Źródło: https://media.vaticannews.va/media/content/dam-archive/vaticannews/agenzie/images/afp/2020/12/14/18/1607968370960.jpg/_jcr_content/renditions/cq5dam.thumbnail.cropped.750.422.jpeg
Przemiany polityczne, które miały miejsce po 1989 r. trwają nadal. Wraz z upływem lat kolejne kraje decydowały się na integrację Europejską. Polska i inne kraje regiony dołączyły do wspólnoty nieco później bo w 2004 r. Niektóre jak Bułgaria czy Rumunia potrzebowały na to jeszcze kilku kolejnych lat.
Kolejne etapy powiększania Unii Europejskiej w latach 1957 – 2022
Źródło: Opracowanie własne.
Kolejni kandydaci np. Ukraina – chcą wkrótce dołączyć do Wspólnoty. Niektóre kraje jak np. Islandia, Norwegia czy Szwajcaria – świadomie zrezygnowały z członkostwa w Unii Europejskiej w celu ochrony swoich interesów gospodarczych.
Państwa należące do strefy euro i strefy Schengen w 2023 r.
Źródło: Opracowanie własne.
Tempo integracji jest jednak zróżnicowane. Większość państw UE zdecydowała się przyjąć wspólną walutę – Euro. Oficjalnie weszła ona do obiegu w 2002 r. Niektóre kraje – np. Polska, Czechy czy Węgry używając rożnych argumentów np. gospodarczych, odmawiają chwilowo przyjęcia waluty Euro w najbliższej przyszłości. Co ciekawe, Euro przyjęły za to Czarnogóra i Kosowo, niebędące członkami Unii Europejskiej. Inny problem dotyczy Strefy Schengen. Należą do niej kraje niebędące w UE – Islandia, Norwegia, Szwajcaria i Liechtenstein. Nie należy do niej z kolei Irlandia – członek UE.
1 stycznia 2023 r. strefa euro powiększyła się o Chorwację, co będzie wzmacniać rozwój turystyki w tym kraju
Źródło: https://m.natemat.pl/5a550657c83b9674a293f3c17867a6c9,0,0,0,0.jpg
Obecnie w Unii Europejskiej trwa spór o to, czy powinna zachować formułę luźnego związku niepodległych państw (tzw. Europa Narodów) czy też podążać w kierunku wspólnego państwa – Stanów Zjednoczonych Europy. Przeciwko takiemu postrzeganiu wspólnoty wystąpiła Wielka Brytania, która ostatecznie odeszła z UE.
Pomijając fakt, iż Unia Europejska zmaga się stale z różnymi problemami (np. kryzys migracyjny, kryzys klimatyczny, wewnętrzne tarcia polityczne, eurosceptyzm), organizacja ta doprowadziła do dynamicznego przyspieszenia wzrostu gospodarczego wszystkich jej państw członkowskich. Pieniądze z Unijnego budżetu zasilają lokalne inwestycje, pomagając krajom takim jak Polska nadrobić zaległości cywilizacyjne powstałe w okresie komunistycznym. Dzięki zdynamizowaniu wymiany handlowej, inwestycjom zagranicznym i środkom z UE, wiele krajów dawnego Bloku Wschodniego dokonało istotnego postępu gospodarczego. Z kolei te, które pozostały w orbicie wpływów rosyjskich – rozwijały się znacznie wolniej.
PKB per capita wybranych państw Bloku Wschodniego – porównanie 1991 i 2021
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.
Unia Przyczyniła się także do poprawy warunków życia ludności. W krajach członkowskich szybciej niż w innych rosła średnia długość życia, poprawiała się jakość edukacji, ochrony zdrowia czy standardy polityczne i demokratyczne. M.in. dzięki temu np. Polska wyprzedziła w rankingu HDI (Wskaźnik Rozwoju Społecznego) kraje takie jak Rosja czy Ukraina, które w 1991 r. miały w tym zakresie lepsze wyniki niż nasza ojczyzna.
HDI w wybranych krajach dawnego Bloku Wschodniego – porównanie 1991 i 2021
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rozproszonych.
Unia Europejska stawia sobie ambitne cele, także w zakresie ochrony środowiska. Rozwijanych jest szereg Unijnych programów np. Natura 2000. Unia postanowiła także stać się dla świata przykładem w zakresie transformacji energetycznej w celu walki z globalnym ociepleniem i przeciwdziałaniem kryzysowi klimatycznemu.
Europejski Zielony Ład to odpowiedź Unii na problemy środowiska naturalnego
Brak komentarzy