Ludność w Europie nie jest rozmieszczona równomiernie. Na kontynencie istnieją obszary prawie niezamieszkałe, jak również takie, gdzie trudno o fragment wolnej przestrzeni. Kontynent Europejski charakteryzuje się też olbrzymim zróżnicowaniem obejmującym demografię, narodowości, język czy religię.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Ludność i gospodarka Europy
I Rozmieszczenie i starzenie się ludności Europy
1. Liczba ludności w Europie
Europa jest kontynentem liczącym ponad 740 milionów mieszkańców – to dość dużo w stosunku do relatywnie małej powierzchni lądowej tego regionu. Jednak liczba ludności Europy w stosunku do jej udziału w globalnym zaludnienia zmienia się w niekorzystnym kierunku. Jeszcze w 1900 r. Europejczycy stanowili 1/4 ludności Świata (wówczas nieco ponad 400 milionów osób). Dynamiczny przyrost ludności na innych kontynentach w tym zwłaszcza w Azji i Afryce, marginalizuje rolę Europy. W 2023 r. liczba ludności Świata przekroczyła 8 miliardów, a zaledwie około 745 mln stanowili Europejczycy (~9,3%). Warto zauważyć, że wśród ludności Europy są też rozmaici migranci, rdzennych europejczyków jest więc jeszcze mniej. Warto zauważyć, że liczba ludności Europy w momencie utworzenia Polski (około 1000 r. n.e.) wynosiła około 50 milionów mieszkańców, w tym prawdopodobnie od 1 do 2 milionów na obszarze dzisiejszej Polski. Cały Świat zamieszkiwało w tym czasie – szacunkowo – około 400 milionów osób.
Udział regionów w globalnym zaludnieniu w wybranych latach (mld osób) – a procentowy udział ludności Europy w całej ludności Świata
Źródło: Opracowanie własne.
Zupełnie inaczej wypada układ kontynentów, gdy spojrzy się na parametr gęstości zaludnienia. Jest to miara matematyczna powstająca w wyniku podzielenia liczby ludności jakiegoś obszaru przez jego powierzchnię. Okazuje się, że Europa jest wciąż kontynentem o dużej gęstości zaludnienia, przekraczającej 70 osób na km2 powierzchni. Wyższą ma tylko Azja (105 os./km2). Warto jednak zauważyć, że Europa ma relatywnie korzystne warunki do zamieszkania – sprzyjający klimat i rzeźbę terenu, podczas gdy np. Afryka jest kontynentem o niezwykle trudnym klimacie, a Ameryka Południowa – górzystym i pokrytym dżunglami.
Gęstość zaludnienia kontynentów i regionów geograficznych w 2020 r. – średnia światowa z pominięciem Antarktydy
Źródło: Opracowanie własne.
2. Rozmieszczenie ludności Europy
Rozmieszczenie ludności w Europie jest nierównomierne. Największy wskaźnik gęstości zaludnienia występuje w Europie Zachodniej i Środkowej oraz wokół metropolii Moskwy. Nieco gorsze parametry mają górzyste obszary Europy Południowej czy bezkresnych nizin Europy Wschodniej. Natomiast zupełnie mało osób zamieszkuje region tzw. Europy Północnej, zwłaszcza za Kołem Podbiegunowym.
Gęstość zaludnienia w Europie na początku XXI wieku z zaznaczonym obszarem „blue banana” („Europejski Banan”)
Źródło: własna edycja na podstawie: https://pages.uoregon.edu/dluebke/301ModernEurope/Europe_Population_today.png
Ważnym miejscem w Europie jest tzw. „Blue Banana” zwany również Europejskim Bananem (w dosłownym tłumaczeniu oznacza „niebieski banan” rzadziej zwany również „błękitnym bananem”). Obejmuje on region północnych Włoch, zachodnich Niemiec, Niderlandów, Luksemburga, Belgii , wschodniej Francji i części południowej Wielkiej Brytanii. Jest to obszar silnie uprzemysłowiony, oparty – w przeszłości – o gospodarkę surowcową węgla i stali. Z tego powodu należy do terenów na całym Świecie cechujących się najwyższą gęstością zaludnienia. To właśnie surowce naturalne i towarzyszące im uprzemysłowienie, korzystny klimat i dobre warunki rozwoju rolnictwa przyczyniły się do gęstego zaludnienia Europy.
10 państw Europy o najwyższej gęstości zaludnienia (z pominięciem mikropaństw)
| Nazwa Państwa | Liczba ludności (w milionach) | Powierzchnia (w km2) | Gęstość zaludnienia (os./km2) |
|---|---|---|---|
| Niderlandy | 17 900 000 | 41 900 | 427,2 |
| Belgia | 11 700 000 | 30 500 | 383,6 |
| Wielka Brytania | 68 100 000 | 242 500 | 280,8 |
| Niemcy | 84 400 000 | 357 600 | 236 |
| Szwajcaria | 8 700 000 | 41 300 | 210,7 |
| Włochy | 58 800 000 | 301 200 | 195,2 |
| Dania | 5 900 000 | 43 000 | 137,2 |
| Czechy | 10 800 000 | 78 900 | 136,9 |
| Polska | 37 800 000 | 312 600 | 120,9 |
| Francja | 65 800 000 | 551700 | 119,2 |
Źródło: Opracowanie własne.
Wśród najgęściej zaludnionych państw są kraje Beneluksu – Niderlandy (427,2 os./km2), Belgia (383,6 os./km2) oraz Luksemburg (ponad 250 os./km2). Wyprzedzają one inne uprzemysłowione kraje Europy głównie z regionu Europy Zachodniej: Wielką Brytanię, Niemcy, Szwajcarię, Włochy i inne. Polska zajmuje 9 miejsce na kontynencie z pogarszającym się (w związku ze zmniejszaniem liczby ludności) wynikiem – obecnie niecałe 121 os./km2. Mniejszą gęstość zaludnienia niż Polska ma jednak np. Francja.
Niderlandy (Holandia) to nizinna, żyzna kraina o bardzo gęstej zabudowie miejskiej
Źródło: Skitterphoyo, https://pixabay.com/pl/photos/powietrze-holandia-europa-1901095/
W tym zestawieniu najczęściej pomija się mikropaństwa (np. Watykan, Monako), które ze względu na niezwykle małą powierzchnię mają olbrzymie wartości wskaźnika. Zupełnie inaczej wypadają kraje Europy Wschodniej i Północnej – np. Ukraina ma gęstość zaludnienia około 60 os./km2, a Białoruś – około 45 os./km2. Z kolei w Szwecji wartość ta wynosi tylko 24 os./km2 a w Norwegii – około 14 os./km2. Najmniejszą gęstość zaludnienia w Europie ma Islandia – wynosi ona tylko 4 osoby na kilometr kwadratowy.
3. Przemiany demograficzne w Europie
Jednym z największych wyzwań kontynentu Europejskiego jest starzenie się społeczeństwa. Występujący w przeszłości wysoki przyrost naturalny stale się zmniejsza, w niektórych krajach przyjmuje wręcz wartości ujemne. Przy jednoczensnej długiej oczekiwanej długości życia dochodzi do sytuacji, w której przybywa seniorów (emerytów), a maleje liczba osób młodych i pracujących.
Wskaźnik przyrostu naturalnego (urodzenia – zgony) w krajach Europy w 2018 r. na 1000 mieszkańców (w promilach) – wybrano dane dla 2018 r. – przed COVID-19 (kliknij, aby powiększyć mapę)
Źródło: Opracowanie własne.
Najbardziej miarodajnym wskaźnikiem pogorszenia sytuacji demograficznej jest przyrost naturalny. Obejmuje on zjawisko naturalnych urodzeń i zgonów, nie uwzględnia z kolei salda migracji. Poza zaledwie kilkoma państwami Europy Zachodniej i Północnej, gdzie z uwagi na duży odsetek młodej populacji migrantów przyrost naturalny pozostaje dodatni, Europa wyraźnie się starzeje. Najgorsza sytuacja występuje w Europie Wschodniej i w Europie Południowej, które są mało atrakcyjne dla migrantów z Afryki i Azji. Prowadzi to do stopniowej depopulacji czyli wymierania niektórych europejskich państw. Wśród głównych przyczyn starzenia się społeczeństwa są:
- Zmiana modelu życia z rodzinnego na konsumpcyjny
- Zmiana systemu wartości młodego pokolenia
- Znaczące osłabienie znaczenia religii
- Upowszechnienie modelu „małej rodziny” np. 2+1
Kiedyś liczne rodziny były powszechne, obecnie rodzice mają coraz mniej dzieci
Źródło: Mabelamber; https://pixabay.com/pl/photos/rodzina-miłość-na-dworze-kobieta-3602245/
- Większa tolerancja społeczna dla osób rezygnujących z posiadania dzieci (w ogóle lub większej ich liczby)
- Upowszechnienie metod antykoncepcji i planowania rodziny
- Ukierunkowanie na karierę zawodową i potrzebę samorealizacji w miejsce zakładania rodziny
- Opóźnienie wieku zakładania rodziny i rodzenia dzieci przez kobiety w związku z większą swobodą kształcenia i robienia kariery
- Większa niestabilność związków i częstsze zawieranie relacji niesformalizowanych, powodujące niepewność rodziny i niechęć do posiadania dzieci
Piramida płci i wieku ludności Europy w latach 1950 – 2023 (animacja w cyklach 5-letnich
Źródło: Tweedle; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3f/Europe_population_pyramid_from_1950_to_2023.gif
Jednym z podstawowych narzędzi badania stanu demograficznego populacji jest piramida płci i wieku. To wykres, który przedstawia liczbę ludności kobiet i mężczyzn według roczników. Pozwala on także odnotować nadwyżkę liczby kobiet lub mężczyzn w wybranej grupie wiekowej (statystycznie rodzi się więcej chłopców, ale kobiety żyją dłużej i dominują w grupie seniorów). Im piramida ma szerszą podstawę i węższy szczyt – tym młodsze społeczeństwo. Na animacje powyżej wyraźnie możemy zaobserwować, że wraz z upływem lat, dochodzi do starzenia się społeczeństwa europejskiego. Podstawa piramidy zwęża się, a przybywa seniorów.
Piramida płci i wieku Europy w 2023 r. z zaznaczonymi grupami wieku
Źródło: Tweedle; https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Europe_population_pyramid_2023.svg/1280px-Europe_population_pyramid_2023.svg.png
W 2023 r. w Europie było około 125 milionów osób młodych poniżej 18 roku życia. Szacuje się, że seniorów powyżej 65 roku życia może być nawet ponad 160 milionów. Przewaga liczby seniorów nad liczbą „młodych” rośnie z każdym rokiem, gdy liczne roczniki osób obecnie znajdujących się w tzw. „grupie pracującej” – starzeją się. Przy malejącej liczbie urodzeń oznacza to, że pula potencjalnych pracowników spada, a starców jest więcej niż osób młodych. W dłuższej perspektywie czasu taka sytuacja prowadzi do poważnego zmniejszenia się liczby ludności i olbrzymich kłopotów ekonomicznych.
Europa powoli zamienia się w kontynent staruszków
Źródło: Pasja1000; https://pixabay.com/pl/photos/senior-spacer-emerytura-park-4670347/
Konsekwencje starzenia się społeczeństwa Europy mogą być poważne. Należą do nich:
- Zmniejszenie się liczby ludności rdzennych europejczyków, a być może – wyginięcie całych narodów
- Silna presja migracyjna – potrzeba ściągania pracowników do utrzymania funkcjonowania europejskiego gospodarki może spowodować, że młodzi imigranci z Azji i Afryki będą stopniowo wypierali rdzenną kulturę europejską
- System emerytalny wielu europejskich krajów będzie przeżywał olbrzymie trudności z uwagi na wzrost pobierających emerytury przy malejącej liczbie pracujących
- Rządy będą ponosiły coraz większe wydatki na zapewnienie opieki i leczenia dla coraz starszej ludności Europy
- Dochody podatkowe rządów spadną, z uwagi na zmniejszenie liczby pracujących co może doprowadzić do załamania finansów wielu rządów
- Sektor opieki medycznej i społecznej, produkcji leków czy usług pogrzebowych – będzie się dynamicznie rozwijał – z całą pewnością przybędzie domów opieki nad osobami starszymi
Porównanie piramidy płci i wieku Francji i Włoch (kliknij, aby powiększyć)
Źródło: Kaj Tallungs; en.wikipedia.org
Na podstawie wykresu piramidy płci i wieku społeczeństwa można podzielić na młode (takie w Europie w zasadzie nie wystepują – są to np. niektóre kraje Afrykańskie), starzejace się (do takich należą te, gdzie kłopoty już są widoczne, ale prawidziwy kryzys dopiero nadejdzie) oraz stare (to takie, gdzie doszło do „odwrócenia” piramidy płci i wieku „do góry nogami”). Obecnie najgorsza sytuacja demograficzna jest w Europie Południowej i Wschodniej, gdzie coraz więcej jest społeczeństw starych (np. Włochy, Ukraina). Nieco lepsza jest sytuacja Europy Zachodniej (np. Francja, Irlandia), gdzie liczni migranci oraz aktywna polityka prorodzinna, przyczyniają się utrzymania dość wysokiego i dodatniego przyrostu naturalnego. W ogólnym rozrachunku bezdyskusyjnie Europa jest kontynentem o największym udziale seniorów w populacji. Także (choć nie tylko) z tego powodu Europa bywa nazywana Starym Kontynentem.
4. Zróżnicowanie ludności Europy
Kontynent Europejski należy do najbardziej zróżnicowanych pod względem społeczno-kulturowym zamieszkującego go ludności. Niejednolitość ta jest wynikiem wieloletniej historii niekończących się wojen o dominację, które zakończyło na trwałe (w Europie Zachodniej) dopiero utworzenie Unii Europejskiej. Różnice wśród europejczyków dotyczą między innymi narodowości, języka, kultury i religii. Wraz z nasileniem się w Europie zjawiska imigracji z Afryki i Azji, do Europy napływają ponadto nowi mieszkańcy jeszcze bardziej różniący się do rdzennych Europejczyków.
Zróżnicowanie grup językowych w Europie
Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RVAcOAcWhnxti/10/447yoJaWkim1cx8gC4nnwCwCfgrBDwUF.png z własnymi korektami
O ile zróżnicowanie narodowościowe Europy często ograniczone jest do granic państwowych (choć w wielu krajach można wyróżnić separatystyczne mniejszości – np. Szkotów, Katalończyków czy Basków) lub mniejszych skupisk emigrantów lub mniejszości poza granicami danego kraju, o tyle zróżnicowanie językowe przyjmuje w Europie bardziej złożone wzorce. Większość języków w Europie należy do jednej – największej na świecie – rodziny językowej zwaną Indoeuropejską. Obejmuje ona języki, którymi operuje ponad 45% ludności Świata. W Europie należą do nich wszystkie języki, oprócz tych używanych w Kazachstanie, europejskiej części Turcji, a także należące do rodziny Uralskiej: węgierski, fiński i estoński. Rodzina językowa dzieli się nastepnie na grupy, wykazujące w poszczególnych językach silne podobieństwa (czy to w zakresie wyrazów, czy gramatyki). W Europie oprócz kilku małych grup, dominują 3 główne grupy językowe: Germańska (obejmująca m.in. Niemcy, Niderlandy, Wielką Brytanię i część Skandynawii), Romańska (obejmująca Włochy, Francję, Hiszpanię, Portugalię, Rumunię i częściowo Belgię) oraz Słowiańska (należy do niej. min. Polska i nasi sąsiedzi – Czechy, Słowacja, Ukraina, Białoruś i Rosja, ale też wiele krajów Bałkańskich w Europie Południowo-Wschodniej).
Główne religie w państwach Europy
Źródło: Opracowanie własne.
Drugim istotny elementem zróżnicowania Europy jest religia. Europa jest miejscem dominacji Chrześcijaństwa, jednak w jego obrębie wyróżnia się trzy główne odłamy: Katolicyzm (dominujący m.in. w Polsce, ale też w krajach Europy Południowej), Prawosławie (silne w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej) czy Protestantyzm (w istocie liczący ponad 100 różnych Kościołów – głównie w Europie Zachodniej i Północnej). W wielu krajach obserwuje się jednak proces tzw. laicyzacji. Polega on na rezygnacji z jakiegokolwiek wyznania i staniu się osobą bezwyznaniową (niewierzącą). Religia w Europie (wszystkie wyznania) przeżywa ogólny kryzys. Najsilniej bezwyznaniowe są obecnie Czechy oraz Niderlandy, a także należąca do rodziny protestanckiej – anglikańska Wielka Brytania. Innym istotnym zjawiskiem jest napływ Islamu do Europy Zachodniej. Religię tą przynoszą ze sobą migranci z Azji i Afryki, a w krajach takich jak Niemcy, Francja, a nawet Szwecja – powstaje coraz więcej meczetów.
Niektóre Kościoły nawet w krajach katolickich takich jak Hiszpania są zamieniane na obiekty rozrywki – skateparki, biblioteki, restauracje czy hotele
Źródło: La Iglesia Skate – Instagram
Zróżnicowanie ludności Europy obejmuje także problemy z rozmaitymi mniejszościami w tym mniejszościami etnicznymi. Z tego powodu w niektórych krajach Europy dochodzi do napięć i pojawiają się dążenia separatystyczne. W Szkocji – części Wielkiej Brytanii odbyło się kilka lat temu referendum niepodległościowe zakończone nieznaczną porażką pro-niepodległościowych Szkotów. Regularne napięcia występują też w Hiszpanii, a zwłaszcza w Katalonii. Tutaj do głosu dochodzą napięcia na tle ekonomicznym oraz językowym między regionem, a rządem centralnym. Katalonia próbowała nawet (nieskutecznie) ogłosić swoją niepodległość w ostatnich latach.
W Katalonii – Autonomicznym Regionie Hiszpanii, doszło do nieudanej próby ogłoszenia niepodległości
Brak komentarzy