Zjawisko ruchów górotwórczych zwanych także orogenezami, związane jest z bogatą historią geologiczną Ziemi i przemieszczaniem w jej przeszłości, jak również obecnie – wielkich płyt kontynentalnych. W miejscach ich kolizji dochodzi do fałdowania litosfery, której owocem jest istnienie gór.
Spis tematów (kliknij na temat, aby przejść do strony)
Środowisko Polski na tle Europy
II Ruchy górotwórcze w Polsce i w Europie
1. Zarys dziejów geologicznych Ziemi
Historia Ziemi sięga 4,6 miliarda lat, kiedy nasza planeta uformowała się z wirującego obłoku pyłów i gazów. Kolejne etapy tworzenia się planety udało nam się poznać za pomocą różnych metod badawczych, obejmujących m.in. promieniotwórczość pierwiastków czy prowadzone wykopaliska. Na tej podstawie udało się badaczom dość szczegółowo opisać ostatnie około 540 milionów lat historii Ziemi. Całą historię podzielono na eony, ery, okresy i epoki. Ujęte zostały one w formie tabeli stratygraficznej.
Tabela Stratygraficzna (kliknij, aby powiększyć)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Międzynarodowej Komisji Stratygrafii
Większość historii Ziemi jest słabo poznana, ponieważ są to wydarzenia tak odległe czasowo, że nie zachowało się zbyt wiele śladów, na podstawie których można by odkryć ich przebieg. Potocznie ten słabo poznany okres nazywamy Prekambrem, czyli tym, co miało miejsce przed pierwszym lepiej poznanym okresem – Kambrem.
Po Prekambrze pojawiła się pierwsza z lepiej poznanych przez człowieka Er – Paleozoik. W czasie jego niemal 290 mln lat trwania na Ziemi zdążyło dojść do dwóch istotnych orogenez: Kaledońskiej (trwającej od Kambru do Dewonu) i Hercyńskiej (od Dewonu do Triasu już w Erze Mezozoicznej). W Kambrze na Ziemi pojawiło się pierwsze życie – bakterie oraz pierwsze organizmy morskie. W kolejnych okresach pojawiły się bezkręgowce i pierwsze rośliny, później ryby i pierwsze organizmy lądowe – owady i płazy. Pod koniec Paleozoiku pojawiły się gady, które wkrótce miały osiągnąć dominację. Zaczęły się też rozwijać drzewa. W tym czasie wielokrotnie zmieniał się wygląd Ziemi i kilkukrotnie tworzyły się wielkie Superkontynenty – m.in. Gondwana, Laurazja i ostatni wielki superkontynent – Pangea. W tej erze doszło też do powstania największych światowych zasobów węgla, od czego wzięła się nazwa okresu – Karbonu. Paleozoik często rozpoznaje się w wykopaliskach na podstawie skamieniałości przewodnich tej ery – trylobitów (stawonogów morskich wymarłych pod koniec Permu). W Palezoiku aż trzykrotnie dochodziło (z nieznanych przyczyn) do „wielkich wymierań”, które skutkowały zagładą licznych gatunków: na koniec Ordowiku, Dewonu i Permu. Ostatnie z nich zakończyło Erę Paleozoiczną.
Świat nie zawsze wyglądał tak jak dziś – pod koniec Permu powstał Superkontynent Pangea
https://www.geologypage.com/wp-content/uploads/2014/04/PermianPeriod.jpg
Po Paleozoiku nastała Era Mezozoiczna. Trwała ponad 185 mln lat i złożona jest z trzech okresów: Triasu, Jury i Kredy. W Triasie dobiegła końca Orogeneza Hercyńska, a rozpoczęła się trwająca do dziś Orogeneza Alpejska. Zaczął się też rozpad Pangei, z której stopniowo zaczęła kształtować się współczesne kontynenty i znane dzisiaj oceany. Mezozoik to szczytowy okres dominacji gadów. Pojawiły się tu znane wszystkim dinozaury oraz ptaki. Osiągnęły one największy rozwój w Kredzie. W oceanach dominowały w tym czasie amonity (morskie głowonogi), które są skamieniałością przewodnią tej ery. W Mezozoiku doszło do dwóch „wielkich wymierań”: Triasowego oraz bardzo istotnego – Wielkiego Wymierania Kredowego. Na skutek uderzenia asteroidy około 66 mln lat temu, doszło do masowej zagłady dinozaurów i większości innego życia lądowego, co umożliwiło wkrótce po tych wydarzeniach masową ekspansję ssaków.
Trylobit (z lewej) i amonit (z prawej) – kluczowe skamieniałości przewodnie Paleozoiku i Mezozoiku
Źródło: https://matkaprzelozona.wordpress.com/2018/11/30/trylobity-bardzo-wymarli-wielonodzy-krolowie-oceanow/ i https://thumbs.dreamstime.com/b/amonita-skamieliny-kamie%C5%84-18383992.jpg
Współczesna Era – Kenozoik, rozpoczęła się około 66 mln lat temu i trwa nadal. Jest to era stopniowego rozwoju i dominacji ssaków, z których w Czwartorzędzie wyewoluował człowiek. Przez cały ten czas trwała i nadal trwa Orogeneza Alpejska, która odpowiada za powstanie najwyższych współczesnych pasm górskich. Kontynenty i oceany osiągnęły w tej erze swój dzisiejszy wygląd. W pierwszej z dwóch epok Czwartorzędu – Plejstocenie, doszło do serii kilkukrotnych zlodowaceń, które w istotny sposób wpłynęły na współczesną rzeźbę terenu. Z kolei w drugiej epoce – Holocenie, ukształtował się współczesny klimat i rozpoczęła się ekspansja cywilizacyjna ludzkości.
2. Najważniejsze wydarzenie geologiczne w historii Polski
Wśród wielu wydarzeń geologicznych w historii, kilka z nich miało bardziej istotne znaczenia dla naszego kraju.
Jeszcze w Prekambrze doszło do ukształtowania północno-wschodniej części terytorium naszego kraju, które znajduje się na obszarze zwanym Platformą Wschodnioeuropejską. To obszar rozległych nizin, które nie podlegały późniejszym orogenezom. Także z tego etapu formowania Ziemi pochodzą pierwsze skały widoczne dzisiaj na terenie Polski. Są to widoczne w Sudetach granity.
W Paleozoiku miała miejsca istotna z punktu widzenia Polski Orogeneza Kaledońska. W Ordowiku doszło do wypiętrzenia Gór Świętokrzyskich oraz pierwszego z kilku wypiętrzeń części Sudetów. W całym Paleozoiku w południowej Polsce występował silny wulkanizm, a teren naszego kraju wielokrotnie zalewało morze. Jednym z kluczowych okresów był Karbon, kiedy trwała już Orogeneza Hercyńska i doszło do wypiętrzenia największej części Sudetów. Co ważne, w tym okresie powstały także zasoby węgla kamiennego na Śląsku, do dzisiaj wykorzystywane w Polskiej gospodarce. Było to możliwe, ponieważ Polska w tym czasie znajdowała się w okolicach równika, a kraj porastały tzw. lasy karbońskie, złożone m.in. z paproci. Ostatnim akcentem polskim w Paleozoiku było ponowne zalanie kraju przez morze, co doprowadziło do powstania zasobów soli na Kujawach oraz miedzi na Dolnym Śląsku.
Uproszczony schemat powstania węgla kamiennego na Śląsku
Źródło: https://zpe.gov.pl/a/jak-powstaly-gory-i-skad-wzial-sie-wegiel-w-polsce/DNQy3LRip
W Mezozoiku w Polsce podobnie jak na całym świecie pojawiały się dinozaury i inne gady. W okresie Jury powstały liczne skały wapienne, obecne dzisiaj na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w Pieninach. W Kredzie dało się już zauważyć na terenach Polski ślady Orogenezy Alpejskiej. Po rozpadzie Pangei tereny Polski zaczęły przemieszczać się na północ, w kierunku dzisiejszego położenia.
W obecnej Erze Kenozoicznej, obszar Polski poddany był intensywnym procesom geologicznym. W Paleogenie powstał bursztyn obecny dziś w Bałtyku, rozpoczęło się wypiętrzanie Karpat (którego szczyt przypada na Neogen), a odmłodzeniu uległy Sudety i Góry Świętokrzyskie. W Neogenie powstały też zasoby ważnych surowców: soli kamiennej w Wieliczce i Bochni, siarki w Tarnobrzegu i węgla brunatnego w Bełchatowie, Bogatyni i Koninie. Polska osiągnęła dzisiejsze położenie pod koniec tego okresu. W pierwszej z epok Czwartorzędu czyli Plejstocenie, obszar Polski był kilkukrotnie nawiedzany przez lądolody, co doprowadziło do silnych przekształceń rzeźby terenu. Około 10 tys. lat p.n.e. doszło do znacznego ocieplenia klimatu, co dało początek Holocenowi. Ustąpił wtedy ostatni lądolód, a Polska pokryła się życiem. Powstało Morze Bałtyckie, obecna pokrywa glebowa, teren Polski pokryły lasy, a z czasem coraz liczniej zaczął go zamieszkiwać człowiek.
3. Orogenezy i typy gór w Polsce i w Europie
Powstawanie gór może mieć różne przyczyny. Najczęstszym typem gór są tzw. góry fałdowe, czyli takie, które powstają na skutek zderzania się fragmentów skorupy ziemskiej, jej wyginania i wypiętrzania. Podczas przemieszczania się wielkich lądów w historii geologicznej wielokrotnie dochodziło do zderzania się różnych terenów i powstania na ich granicach gór. Okresy, w których na większych obszarach powstały pasma górskie nazywamy orogenezami. W ten sposób powstała większość istotnych pasm górskich, w tym najwyższe współczesne pasma. Górami fałdowymi są młode pasma z Orogenezy Alpejskiej np. Himalaje, Alpy, Pireneje. W Polsce typowymi górami fałdowymi są Karpaty. Najbardziej wyrazista rzeźbę fałdową ma pasmo Tatry z najwyższym szczytem – Rysy (2499 m n.p.m.). Największą część polskich Karpat stanowią jednak średnio-wysokie Beskidy (do których zaliczają się m.in. Bieszczady). Są one niższe i mają łagodniejsze stoki. W przeszłości podobną genezę miały także Góry Świętokrzyskie, jednak obecnie ich teren jest jedynie pozostałością dawnego pasma. Płyty tektoniczne na których znajdują się współczesne kontynenty wciąż się przemieszczają, co powoduje dalsze trwanie obecnej orogenezy – alpejskiej i dalsze wypiętrzanie niektórych gór.
Góry fałdowe takie jak np. Himalaje, Alpy czy Karpaty (na zdjęciu – Tatry zimą) są wysokie, szpiczaste i strome
Źródło: http://portaltatrzanski.pl/upload/article/9b9f56ec4c5bdac317c1aa1f0bfdaca4.jpeg
Drugą grupę gór stanowią góry zrębowe. Są to najczęściej góry pochodzące z wcześniejszej Orogenezy Hercyńskiej, które zostały ponownie wypiętrzone w ostatnich okresach geologicznych. W przeszłości wyglądały podobnie jak góry fałdowe, ale na skutek procesów rzeźbotwórczych ich szczyty zostały zrównane z powierzchnią ziemi. Na skutek nowych naprężeń w skorupie ziemskiej doszło jednak do ich ponownego wypiętrzenia na skutek pęknięć i przesunięć mas skalnych wzdłuż uskoków czyli linii przerwania ciągłości skał. W ten sposób część skał jest wypiętrzana (zrąb tektoniczny), a część terenu zapada się tworząc rów tektoniczny. Na świecie jest wiele takich pasm, np. Harz czy Schwarzwald, w Polsce typowymi górami zrębowymi są Sudety. Choć pochodzą one z Orogenezy Hercyńskiej, obecny wygląd zyskały w Orogenezie Alpejskiej. Na szczególną uwagę zasługuje tu pasmo Karkonoszy – najwyższa część Sudetów ze znanym szczytem Śnieżką oraz Góry Stołowe, których nazwa nawiązuje do ich płaskich jak blat stołu szczytów.
Góry zrębowe (np. Sudety) mają prawie płaskie szczyty, są niższe i mniej strome niż góry fałdowe
Źródło: https://www.e-gory.com/30g23.jpg
Na świecie występują jeszcze góry wulkaniczne, których szczyty górskie tworzą stożki wulkanów. Powstają one na skutek wydobywania się z kominów wulkanicznych lawy, która zastygając tworzy masywny stożek. Ich powstanie może być związane z trwającą orogenezą, która ułatwia powstawanie wulkanów, ale może być także od nich całkowicie niezależne. Na świecie jest wiele gór wulkanicznych zarówno czynnych jak i wygasłych wulkanów. Największe z nich są na Hawajach (Mauna Loa), w Europie pojawiają się przede wszystkim we Włoszech (Etna) i w Grecji. W Polsce występują pozostałości dawnych wulkanów, z których najbardziej znanym jest Góra Św. Anny na Wyżynie Śląskiej. Inne ślady aktywności wulkanicznej sprzed milionów lat widoczne są przede wszystkim w Sudetach.
Góra Świętej Anny to pozostałość wulkanu sprzed 30 milionów lat
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Widok_na_G%C3%B3r%C4%99_%C5%9Aw._Anny.jpg/800px-Widok_na_G%C3%B3r%C4%99_%C5%9Aw._Anny.jpg
4. Pasma górskie w Polsce i w Europie
Obszar Polski i Europy podzielony jest na kilka głównych obszarów, fałdowanych w różnych okresach geologicznych. Część wschodnia Europy (w tym północno-wschodnia i wschodnia część Polski) należą do Platformy Wschodnioeuropejskiej, zwanej także Platformą Prekambryjską. To najstarsza część kontynentu. Podłoże skalne tego terenu liczy nawet 2,5 mld lat, a wszelkie ślady aktywnych ruchów górotwórczych zostały przez inne procesy przyrodnicze zrównane z ziemią. Obecnie jest to teren rozległych nizin o równinnej lub prawie-płaskiej rzeźbie terenu.
Polska na tle głównych jednostek tektonicznych w Europie
Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1aIDezAVbkWI/5/3Svg44lY1bJyXZw6EsGYW6UeKbR2vJdJ.png
Zachodnia Europa w tym południowo-zachodnie i zachodnie części Polski, fałdowane były w okresie Paleozoiku i leżą na tzw. Platformie Zachodnioeuropejskiej zwanej też Platformą Paleozoiczną. Występują tu liczne ślady fałdowań i wiele starych pasm górskich. Pierwsze obejmują tereny Orogenezy Kaledońskiej, kiedy powstały: Góry Skandynawskie, Grampiany i Góry Kaledońskie oraz Góry Świętokrzyskie (choć ich budowa jest bardziej złożona). Druga grupa to góry powstałe w czasie Orogenezy Hercyńskiej. Należą do nich: Góry Kantabryjskie, Góry Harz, Ardeny, Schwarzwald, Wogezy, Rodopy czy leżące na granicy Europy Góry Ural. Do tej grupy zalicza się także Sudety (choć ich budowa jest złożona).
Południowa Europa objęta była z kolei fałdowaniami z czasów Orogenezy Alpejskiej w Mezozoiku i Kenozoiku. W tym czasie powstały najwyższe łańcuchy górskie: Alpy, Karpaty, Góry Dynarskie, Pireneje, Góry Betyckie czy Apeniny oraz liczne mniejsze pasma. Choć Karpaty są drugim największym łańcuchem górskim Europy, mniej niż 10% ich powierzchni znajduje się na terenie Polski.
Jednostki tektoniczne Polski – uproszczona budowa
Źródło: Własna edycja na podstawie: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RgalU4HWS8ZyF/5/hin6409BilwyXl9rB7MhlS7ErlsKcKkz.png
W konsekwencji tej złożonej historii geologicznej, zarówno Europa jak i Polska mają złożoną budowę geologiczną i urozmaiconą rzeźbę terenu, na którą składają się łańcuchy i pasma górskie o różnym wieku, różnej budowie i zróżnicowanej wysokości.
Brak komentarzy