Klimat Ziemi zmienia się w czasie w zależności od wielu czynników. W przeszłości geologicznej decydowały o tym przede wszystkim czynniki naturalne, związane np. z wulkanizmem czy aktywnością biologiczną organizmów. W historii Ziemia wielokrotnie częściowo zamarzała, przy czym skutki ostatnich zimnych okresów, kiedy doszło do pojawienia się w Europie lądolodów, są do dzisiaj widoczne w rzeźbie terenu.
Spis tematów (kliknij na temat, aby przejść do strony)
Środowisko Polski na tle Europy
III Zlodowacenia w Europie i w Polsce
1. Lodowce i lądolody na świecie
Lód jako czynnik rzeźbotwórczy, by odgrywać jakąkolwiek rolę musi występować w znacznej ilości i w dłuższym okresie czasu. Tylko w niektórych miejscach na świecie panują warunki umożliwiające powstawanie takiego lodu – przede wszystkim odpowiednio niską, ujemną temperaturę. W geografii wyznaczono tzw. granicę wiecznego śniegu, czyli wysokość w m n.p.m., powyżej które stale panują ujemne temperatury umożliwiające powstawanie zlodowacenia. Najwyższą wartość osiąga ona w strefie zwrotnikowej – gorącej i bezdeszczowej, nieco niższa jest na przesłoniętym przez chmury równiku. Zasadniczo jednak granica ta obniża się wraz z przesuwaniem ku północy i południu od zwrotników, wraz z ochładzaniem klimatu. Niedaleko od równika jest względnie ciepło, dlatego lód tworzy się tylko w wysokich górach. Z kolei w wysokich szerokościach geograficznych granica wiecznego śniegu jest tak niska, że lód może tworzyć się już na poziomie morza.
Granica wiecznego śniegu na różnych szerokościach geograficznych
Źródło: https://pl-static.z-dn.net/files/deb/e63e462962feab16f391470e9f7424b3.jpg
Zasadniczo na świecie wyróżnia się trzy główne typy zlodowacenia:
- Lądolód – czyli wielka powierzchniowo masa lodu na lądach i oceanach, której grubość mierzymy w kilometrach. Ma on olbrzymie znaczenie rzeźbotwórcze.
- Lodowiec górski – czyli niewielkie, lokalne zlodzenie w wysokich górach, które ma znaczenie jedynie w obszarze swojego oddziaływania.
- Lodowiec szelfowy – morskie przedłużenie lądolodu na obszarze przybrzeżnych mórz, która unosi się na powierzchni wody.
Powierzchnia obszarów zajmujących przez lądolody i lodowce zmieniała się wielokrotnie w historii geologicznej. Obecnie zlodzenie obejmuje jedynie niewielkie fragmenty Ziemi: Antarktydę i jej przybrzeżne wody Oceanu Południowego, część Oceanu Arktycznego oraz Grenlandię. Ponadto lokalnie niektóre fragmenty lądów północnej Kanady i Islandii. Lodowce górskie występują ponadto w wielu wysokich łańcuchach górskich świata np. w Himalajach, Alpach, Andach, Kaukazie, Kordylierach czy Górach Skandynawskich. Ze względu na stałe ocieplanie klimatu, powierzchnia lądolodów i lodowców ulega stałemu zmniejszeniu.
Mapa występowania lądolodów (niebieski) i lodowców górskich oraz szelfowych (pozostałe kolory)
Źródło: https://www.researchgate.net/profile/Wilfried_Haeberli/publication/281216417/figure/fig4/AS:284626623975427@1444871683479/Global-distribution-of-inventoried-glaciers-The-global-distribution-of-surface-land_W640.jpg
Istotnym zjawiskiem jest jeszcze zlodowacenie podziemne czyli wieczna zmarzlina. Występuje ona zwłaszcza na daleko wysuniętych na północ terenach Rosyjskiej i Kanadyjskiej tundry, gdzie woda zawarta w glebie zamarza do kilku metrów w głąb.
Przykład odsłoniętej wiecznej zmarzliny pod powierzchnią ziemi
Źródło: https://s.redefine.pl/file/o2/redefine/cp/ge/gec3jbh85hs64jierznptc5d1ct14ugj.jpg
2. Zlodowacenia w Europie i w Polsce
Choć Ziemia wielokrotnie zmieniała swój klimat, jedynie stosunkowo niedawne wydarzenia geologiczne są zauważalne w codziennym życiu człowieka. Najbardziej intensywne procesy lodowcowe miały na Ziemi miejsce w okresie geologicznym zwanym Plejstocenem (tak zwane zlodowacenia plejstoceńskie). Była to seria nasunięć wielkich lądolodów z bieguna północnego do Europy, Azji i Ameryki Północnej. Okres ochłodzenia klimatu, kiedy lądolody powiększały swoją powierzchnię nazywamy glacjałami. Między kolejnymi nasunięciami lodu występowały z kolei okresy przejściowego ocieplenia klimatu, kiedy lodowce cofały się. Nazywamy je interglacjałami.
Maksymalny zasięg Zlodowacenia Północnopolskiego (Wisły) w Europie
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Weichsel-W%C3%BCrm-Glaciation.png/1280px-Weichsel-W%C3%BCrm-Glaciation.png
Najnowsze badania wskazują, że w ciągu ostatniego 1,2 mln lat mieliśmy do czynienia z co najmniej czterema dużymi zlodowaceniami, które dzieliły się na kilka mniejszych faz. Najważniejszymi z nich były: Zlodowacenie Południowopolskie (Zlodowacenie Sanu), Zlodowacenie Środkowopolskie (Zlodowacenie Odry) oraz Zlodowacenie Północnopolskie (Wisły). Nazwy zlodowaceń odnoszą się do obszarów i rzek, do których dotarły w czasie swojego maksymalnego zasięgu. Zwłaszcza to ostatnie zlodowacenie, choć nie osiągnęło tak wielkiego zasięgu terytorialnego jak poprzednie, odegrało istotną rolę we współczesnej rzeźbie terenu Polski, Europy i innych lądów. Zakończyło się ono ostatecznie zaledwie niecałe 10 tys. lat p.n.e. (dokładniej 11,7 tys. lat BP – Before Present). Z tego powodu ślady obecności lądolodu wciąż są dobrze widoczne w terenie, ponieważ w przeciwieństwie do starszych zlodowaceń, inne procesy geograficzne nie zdążyły jeszcze przykryć śladów obecności Zlodowacenia Wisły.
Przybliżone zasięgi maksymalne wybranych zlodowaceń w Polsce
Źródło: Opracowanie własne.
Ponieważ lądolody mają olbrzymią masę i obejmują wielkie terytoria, a grubość lądolodu sięga nawet ponad 3 kilometrów, powoduje to wielkie przekształcenia powierzchni Ziemi. Dlatego obszary objęte Zlodowaceniem Północnopolskim (Wisły), czyli tereny północnej Polski, są bardzo silnie przekształcone, a ich terenie występują pojezierza. Rzeźbę terenu takich obszarów (np. polskich pojezierzy), gdzie ślady obecności lądolodu są doskonale widoczne gołym okiem nazywamy młodoglacjalną. Z kolei rzeźbę, której ślady obecności zlodowaceń są już słabo widoczne lub niewidoczne, bo zostały zatarte przez inne procesy rzeźbotwórcze, nazywamy staroglacjalną. Ta z kolei występuje w Polsce środkowej i południowej.
3. Formy rzeźby polodowcowej utworzone przez lądolody
Masy lodu czy to w formie lądolodu czy lodowców górskich, tworzą różne formy terenu. Część z nich powstaje na skutek działalności lodu lodowcowego (formy glacjalne), a część na skutek działania wody z topniejącego lądolodu (formy fluwioglacjalne). Według innych kryteriów, formy te dzielimy na akumulacyjne, czyli utworzone na skutek działalności budującej, tworzącej oraz erozyjne, czyli powstałe w wyniku niszczenia terenu.
Główne formy rzeźby polodowcowej
Źródło: Edycja własnana podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/ReqYjYNuw89r7/7/21W9gjhRfjDbXCxijdgvbmG7Wa39FeuY.png
Wśród wielu powierzchniowych form terenu pochodzących z rzeźbotwórczej działalności lądolodu, najważniejszymi są:
- Muton (baraniec) – erozyjna forma glacjalna, pagórek lub masyw skalny o nietypowym kształcie – ma wygładzony stok o niewielkim nachyleniu od strony nasuwania się lądolodu lub lodowca górskiego i silnie zdarty mocno nachylony stok po drugiej stronie.
Muton na obszarze pojezierzy
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BB%D0%BE%D0%B1_%D0%B2_%D0%9C%D1%83%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B5.JPG/1920px-%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BB%D0%BE%D0%B1_%D0%B2_%D0%9C%D1%83%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B5.JPG
- Morena denna – akumulacyjna forma glacjalna, powstała w wyniku rozsypania materiału niesionego przez lądolód (a także jęzor lodowca górskiego), który został wtłoczony do jego wnętrza i wydostał się wraz z jego wytopieniem. Ma charakter falisty i rozległy (zwłaszcza w przypadku lądolodów).
Charakterystyczna, falista morena denna
Źródło: https://plfoto.com/zdjecia/592860.jpg
- Morena czołowa – akumulacyjna forma glacjalna, powstała w wyniku usypania materiału pchanego przez czoło lądolodu (lub jęzor lodowca górskiego) na przedpolu lądolodu (jęzora lodowca). Ma kształt wału skalnego usypanego poprzecznie do kierunku ruchu jęzora lodowcowego (lub czoła lądolodu). Moreny czołowe utworzone przez lądolody mogą być wysokie, sięgając nawet kilkuset m n.p.m. Na przykład wzgórze Wieżyca na Kaszubach ma 329 m n.p.m.
Jedna z wielu moren czołowych na Kaszubach
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/D%C3%B3ln%C3%B4_Brodnica_%2825%29.JPG/1920px-D%C3%B3ln%C3%B4_Brodnica_%2825%29.JPG
- Eratyk (głaz narzutowy) – akumulacyjna forma glacjalna, duża skała z reguły o wielkiej masie (liczonej nawet w tonach), którą lądolód przetransportował na setki lub tysiące kilometrów i pozostawił w miejscu wytopienia. Eratyki są jednym z najważniejszych dowodów obecności lądolodu na danym obszarze, gdyż często minerały z których są zbudowane nie występują naturalnie tam, gdzie można spotkać głazy narzutowe (co świadczy o miejscach, z których lądolód je przywlekł).
Głaz Trygław w Tychowie -największy taki eratyk w Polsce (obwód 50 m, waga 2000 ton)
Źródło: https://i.pinimg.com/originals/7c/48/49/7c48493449f9fbeeb7ca53c8aff47380.jpg
- Rynna polodowcowa – erozyjna forma fluwioglacjalna, podłużne zagłębienie, utworzone przez wody płynące pod topniejącym lądolodem pod dużym ciśnieniem (stąd silna erozja podłoża). Są wąskie i bardzo długie oraz względnie głębokie. Obecnie często wypełnia je woda i powstają w nich jeziora rynnowe.
Przykładem jeziora w rynnie polodowcowej jest jezioro Jeziorak – najdłuższe jezioro w Polsce (27,5 km)
Źródło: https://cdn.galleries.smcloud.net/t/galleries/gf-Z1WK-hn7b-44Sa_mazury-jezioro-jeziorak-664×442-nocrop.jpg
- Pradolina – erozyjna forma fluwioglacjalna, dawna dolina rzeki płynącej wzdłuż czoła topniejącego lądolodu (poprzecznie do kierunku nasuwania lądolodu) – odprowadzająca do morza wodę z topiącego się lądolodu. Pradoliny zazwyczaj są bardzo długie (setki kilometrów) i względnie szerokie w porównaniu z korytami współczesnych rzek. Powstawanie pradolin jest skutkiem dłuższego postoju lądolodu w danym miejscu.
Fragment pradoliny Redy-Łeby, którą obecnie płyną współczesne rzeki: Reda oraz Łeba
Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/6GpilHOequy9oGzTpwgBFpL1su3uERAyWCoHCXooiw0Msthyo1GDv35KbUQjErL2xqf_mEpc7T1loB-YpL-hJZ3goSGmb6l_ieNPu3G1xYMQ1H8OH1zCAK94D9gTKotX0nA7chQC5I-KXzdTkCBXakhumV9sVrPHROfQTK8
- Sandr – akumulacyjna forma fluwioglacjalna, rozległa, równinna, piaszczysta lub żwirowa forma terenu utworzona na przedpolu topniejącego lądolodu ze spływających z niego wód tuż przed pradoliną, w czasie jego dłuższego postoju. Obecnie najczęściej porośnięte lasem iglastym.
Sandr w otoczeniu rzeki Brdy
Źródło: https://przymuszewo.torun.lasy.gov.pl/image/image_gallery?uuid=525fd3a1-12b7-4423-b12a-687024a4110e&groupId=427062&t=1392986069426
To tylko wybrane z form utworzonych przez lądolód. Mniej istotnymi są np. drumliny, ozy, kemy, oczka wytopiskowe czy rysy lodowcowe.
4. Formy rzeźby polodowcowej utworzone przez lodowce górskie
W czasie, gdy znaczne obszary Polski przykryte były przez lądolód, w innych miejscach panował również bardzo chłodny klimat (znacznie zimniejszy niż obecnie). W wysokich partiach gór: Tatr i Karkonoszy, było na tyle chłodno, że przez pewien czas mogły tam istnieć lodowce górskie. Obecnie jest zbyt ciepło, by dalej funkcjonowały, dlatego całkowicie zanikły. Ślady ich obecności z przeszłości są jednak całkiem dobrze widoczne w elementach górskiej rzeźby terenu.
Lodowce górskie miały charakter lokalny i obejmowały niewielkie obszary, a wielkość jęzorów lodowców górskich była znacznie mniejsza niż pola lądolodu. Dlatego formy utworzone przez lodowce górskie są znacznie skromniejsze, rodzajów tych form jest jednak również bardzo wiele. Podobnie jak lądolody także lodowce górskie tworzyły np. moreny denne i czołowe czy mutony. Ze względu na górskie warunki terenowe doprowadziły także do powstania kilku szczególnie interesujących form terenu:
- Kocioł polodowcowy (cyrk polodowcowy) – to kotlinowate zagłębienia utworzone w wyniku powiększania się obszaru i pogłębienia pola firnowego – dawnego centrum lodowca górskiego. Jest otoczony wyższymi partiami górskimi najczęściej z trzech stron. Kotły po wytopieniu lodowca często przeistaczają się w jeziora górskie zwane jeziorami cyrkowymi (karowymi), ale nie zawsze musi się tak stać i czasem pozostają suche. W Polsce istnieje bardzo wiele jezior górskich, które powstały w kotłach polodowcowych. Występują one w Tatrach i w Karkonoszach.
Najbardziej znanym jeziorem cyrkowym w Polsce jest Czarny Staw pod Rysami w Tatrach
Źródło: http://1.bp.blogspot.com/-gg8An3XbuKk/Uh8UA6_BnqI/AAAAAAAAJgU/-qPQhrZO6Gg/s1600/_MG_6897.jpg
- Dolina U-kształtna – to jedna z najrozleglejszych form polodowcowych w górach. Powstaje w wyniku wdarcia się jęzora lodowcowego do doliny rzeki górskiej (V-kształtnej) i zniszczenia (pocięcia) jej podstawy przez boki jęzora lodowcowego w wyniku czego kształt “V” zmieniany jest w kształt typu “U”.
Schemat powstawania dolin polodowcowych (doliny „U” i doliny zawieszonej)
Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RDlK2DRlHnZga/6/1s5LkkIYcdUCgceRPpHuJw9cKczLrhJE.png
Dolina Roztoki w Tatrach jest dobitnym przykładem doliny u-kształtnej
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Tatry_Bielskie_i_Dolina_Roztoki.jpg/1280px-Tatry_Bielskie_i_Dolina_Roztoki.jpg
To tylko wybrane z form utworzonych przez lodowce górskie. Mniej istotnymi są np. dolina zawieszona, morena boczna, morena środkowa, turnie, granie czy karlingi.
Brak komentarzy