Dla potrzeb ludzkości na świecie pozyskuje się wiele typów różnych surowców. Każde państwo świata posiada z reguły zasoby jakichś surowców, a inne sprowadza z zagranicy. Podobnie jest w przypadku Polski. Jesteśmy krajem o dużych zasobach niektórych surowców, w innych zaś zmuszeni jesteśmy do importu. Polska jest zasobna przede wszystkich w surowce chemiczne i skalne, a sprowadza surowce energetyczne i niektóre metaliczne.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)


Środowisko przyrodnicze Polski

III Surowce mineralne Polski

Surowce tworzą się w zróżnicowanych warunkach, co powoduje też różny sposób ich osadzania w skałach. Wśród głównych form złóż mineralnych wyróżniamy:

  • Słupy/diapiry/wysady – pionowe złoże powstałe w wyniku nacisku i osiadania sąsiednich warstw skalnych, wypychających złoże ku górze. Typowe dla soli kamiennej i gipsu.
  • Żyły – złoże przebiegające w poprzek starszych skał, wypełniające szczeliny i spękania między nimi. Może dotyczyć wielu surowców, np. złota, granitu.
  • Pokłady – rozległe, poziome złoże skały osadowej, zlokalizowane pomiędzy innymi poziomymi warstwami skalnymi. Dotyczy wielu różnych surowców np. węgla kamiennego, węgla brunatnego, siarki, soli potasowej czy miedzi.
  • Gniazda – złoże o nieregularnym kształcie, wypełniające wolne przestrzenie wewnątrz innych skał. Może dotyczyć np. boksytów, cynku i ołowiu.
  • Soczewki – typ złoża, które wypełnia wydłużone przestrzenie miedzy warstwami skał, z największą koncentracją w centrum i malejącą ku obrzeżom złoża. Najczęściej dotyczy metali np. żelaza, chromu i metali niezależnych.
  • Konkrecje – owalne złoże powstałe na skutek narastania osadu surowca wokół obiektu (jądra konkrecji). Może dotyczyć różnych surowców, m.in. rozmaitych metali, ale też fosforytów.

Formy złóż mineralnych

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RyXTGCD3x8NT9/4/fdjDnicQBqYTxJhBbHnfpzoyshWrcWbD.png

Surowce świata, w tym te występujące w Polsce dzieli się na 4 grupy:

  • Surowce energetyczne – wykorzystywane do produkcji energii cieplnej lub elektrycznej.
  • Surowce metaliczne – wykorzystywane głównie w przetwórstwie przemysłowym.
  • Surowce chemiczne – wykorzystywane głównie w przemyśle chemicznym.
  • Surowce skalne – wykorzystywane przede wszystkim w budownictwie.

Surowce w Polsce są rozmieszczone nierównomiernie. Największe bogactwo różnych typów surowców występuje w Polsce południowej i południowo-zachodniej, z kolei najuboższe są obszary Polski północnej i północno-wschodniej.

Największe przemysłowe znacznie w Polsce mają wydobywane zasoby:

  • Węgla kamiennego
  • Węgla brunatnego
  • Gazu ziemnego
  • Miedzi
  • Soli kamiennej
  • Surowców skalnych wszelkiego typu

1. Surowce energetyczne

Wśród czterech głównych surowców energetycznych, w tym wydobywanych w Polsce są:

  • Ropa naftowa
  • Gaz ziemny
  • Węgiel kamienny
  • Węgiel brunatny

W tej grupie najistotniejsze są zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego. Niestety Polska posiada ich relatywnie niewiele. Mimo, iż obszary występowania obu surowców (zazwyczaj występują one wspólnie) wydają się zajmować znaczną część kraju, bo występują m.in. we wschodniej Małopolsce, na Podkarpaciu i w Karpatach, jak również w Wielkopolsce, na Ziemi Lubuskiej czy na Pomorzu Zachodnim, a dodatkowo także pod dnem Bałtyku; to ich złoża są ubogie (a często także wyczerpane) i nie pozwalają na zaspokojenie krajowego zapotrzebowania.

Zasoby i kopalnie surowców energetycznych w Polsce

Źródło: https://zpe.gov.pl/a/surowce-mineralne-polski/DRIy2dF00

Najstarsze polskie złoża ropy naftowej leżą w Karpatach i na Podkarpaciu, ale obecnie są niemal w całości wyczerpane. Obecnie największe wydobycie ropy prowadzi się w Wielkopolsce, na Pomorzu Zachodnim (Kamień Pomorski) oraz z dna Bałtyku.

Choć pierwsze przemysłowe wydobycie ropy naftowej uruchomiono w Bóbrce, to światowy początek przemysłu naftowego to stare szyby z XIX wieku w Gorlicach

Źródło: https://m.sadeczanin.info/sites/default/files/gallery/pod_gorlicami_wciaz_czuc_zapach_ropy_7.jpg

Polska w 2020 r. wydobywała zaledwie około 0,93 mln ton ropy naftowej, podczas gdy na świecie było to około 4,4 mld ton. Tymczasem zapotrzebowanie Polski na ropę sięga (np. w 2018 r.) ponad 27 mln ton rocznie. Krajowe wydobycie, mimo sukcesywnego jego rozwijania, zaspokajało zaledwie około 3% potrzeb kraju. Oznacza to, że Polska importuje rocznie nawet 25-26 mln ton ropy naftowej, głównie z Rosji (około 2/3 całego importu tego surowca).

Ropa naftowa jest wykorzystywana przede wszystkim do produkcji paliwa. Znajduje także zastosowanie w produkcji smarów, olejów, parafin i naft oraz jako składnik asfaltu i tworzyw sztucznych.

Jedną ze spółek zajmujących się wydobyciem ropy naftowej i gazu ziemnego z dna Bałtyku jest Lotos Petrobaltic, który sukcesywnie zwiększa wydobycie

Źródło: https://www.lotos.pl/upload/repository//52372_file_platformy_na_b8_514ed4.jpg

Polska posiada większe zasoby gazu ziemnego. Występują one w tych samych obszarach co ropa naftowa, jednak kluczowe wydobycie prowadzi się tutaj w Wielkopolsce i na Podkarpaciu. W 2020 r. wydobywano w naszym kraju około 3,8 mld m3 tego paliwa rocznie (dla porównania na świecie było to ponad 3,5 bln m3), podczas gdy krajowe zapotrzebowanie wynosiło około 18,7 mld m3. Wydobycie utrzymuje się na podobnym poziomie, mimo ciągłych poszukiwań nowych złóż i zaspokaja około 20% krajowego zapotrzebowania na gaz. Jego eksploatacją zajmuje się państwowe przedsiębiorstwo PGNiG. Tymczasem zapotrzebowanie stale wzrasta, przez co rośnie także import gazu do Polski. Ponad 50% gazu importuje się z Rosji, ale stale wzrasta rynek gazu skroplonego (LNG) importowanego głównie z państw arabskich (m.in. z Kataru).

Szansą na dywersyfikację dostaw gazu do Polski jest rozbudowa gazoportu Świnoujście

Źródło: https://pliki.wnp.pl/d/38/06/50/380650_r2_940.jpg

Przez pewien czas, około 2012 r. wydawało się, że Polska może stać się światowym potentatem produkcji gazu za sprawą tzw. gazu łupkowego. Niestety okazało się, że budowa geologiczna Polski nie sprzyja wydobyciu istniejących zasobów i marzenie o eksporcie polskiego gazu do innych państw i czerpaniu z tego zysków – spaliło na panewce.

Podstawowym zastosowaniem gazu jest jego spalanie do produkcji energii cieplnej, w drugiej kolejności – elektrycznej. W formie skroplonej może być wykorzystywany jako paliwo. Znajduje też zastosowanie w niektórych wyrobach przemysłu chemicznego i przy produkcji tworzyw sztucznych.

O wiele korzystniej przedstawiają się polskie zasoby węgla kamiennego, jak również węgla brunatnego, w których wydobyciu jesteśmy w grupie światowych liderów. Niestety wykorzystanie obu tych paliw jest niekorzystne dla środowiska naturalnego, koszty wydobycia szybko rosną (przez co opłacalność spada, a nawet dochodzi do sytuacji gdy importuje się tańszy węgiel z zagranicy mimo wystarczającego wydobycia w kraju!), dodatkowo zasoby skończą się w perspektywie maksymalnie kilkudziesięciu lat.

Istotne złoża węgla kamiennego znajdują się w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym (80% zasobów polskiego węgla), gdzie działa też najwięcej kopalń tego surowca. Jedna duża kopalnia (Bogdanka) działa także w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. W przeszłości wydobycie prowadzono w Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym w okolicach Wałbrzycha, ale zakończono je w 2000 r.

Intensywne wydobycie węgla prowadzi się m.in. w kopalni w Rybniku

Źródło: https://www.rybnik.com.pl/images/galbig3/news/43276/kopalnia_5e170f75b40c78_69203994.jpg.jpg

Na świecie wydobywa się (2018) około 7,7 mld ton węgla rocznie, z tego 63 mln ton w Polsce (2018). Pod tym względem Polska jest europejskim liderem (nie licząc Rosji). Jednak to znaczny spadek, bo jeszcze w 2001 r. przekraczało ono 100 mln ton. Wydobycie z roku na rok maleje, mimo iż zaspokaja 100% polskich potrzeb. Nie jest jednak opłacalne ekonomicznie, głównie ze względu na rosnące koszty. Z tego powodu, w samym 2018 r. zaimportowano do Polski 20 mln ton węgla kamiennego z zagranicy, głównie z Rosji, podczas gdy na hałdach przy kopalniach leżało odłogiem nawet 5 mln wydobytego węgla, a kolejne miliony nie były wydobywane mimo faktycznej możliwości sektora górniczego.

Wydobycie węgla kamiennego w Polsce maleje każdego roku i prognozuje się, że może zakończyć się całkowicie nawet do 2040/2050 r. lub niewiele później.

Węgiel kamienny jest wykorzystywany do produkcji energii elektrycznej oraz cieplnej. Dodatkowo wykorzystuje się go do produkcji niektórych leków i wyrobów chemicznych np. barwników, przy produkcji tworzyw sztucznych oraz w hutnictwie do produkcji koksu i stali.

Polska dysponuje również dużymi zasobami węgla brunatnego. Ich rozmieszczenie ma bardziej punktowy charakter. Trzy główne miejsca wydobycia to: Zagłębie Bełchatowskie, Zagłębie Konińskie i Zagłębie Turoszowskie (Bogatynia).

Wydobycie węgla brunatnego w Zagłębiu Turoszowskim stało się przedmiotem sporu Polsko-Czeskiego na tle ekologii

Źródło: https://s6.tvp.pl/images2/f/2/f/uid_f2f183256234e39d1798c14fd21ce2b21591718736793_width_900_play_0_pos_0_gs_0_height_506.jpg

Na świecie w 2018 r. wydobywano około 1,2 mld ton tego surowca, w tym około 61 mln ton w Polsce. Polska odpowiadała za ponad 5% światowej produkcji tego surowca i zajmowała 6/7 miejsce na świecie i drugie w Europie po Niemczech (pomijając Rosję). Podobnie jak w przypadku węgla kamiennego, wydobycie stale spada. Niemniej jednak jest ono znacznie bardziej opłacalne w polskich warunkach terenowych (metoda odkrywkowa), acz ze względu na niską wartość kaloryczną tego paliwa, praktycznie się go nie eksportuje. Polska w całości wykorzystuje więc własne wydobycie i jest ono adekwatne do potrzeb (100% zapotrzebowania). Prognozuje się jednak, że jeszcze przed 2050 r. Polska całkowicie odejdzie od wydobycia tego paliwa, które jest niezwykle szkodliwe dla środowiska, a zasoby wyczerpują się.

Podstawowym zastosowaniem węgla brunatnego jest produkcja energii elektrycznej i cieplnej (acz raczej w elektrociepłowniach niż paleniskach domowych).

2. Surowce metaliczne

Polska nie należy do szczególnie mocno zasobnych w metale. Wśród wydobywanych kluczową rolę odgrywa miedź, w przeszłości pewną rolę odgrywały też cynk i ołów. W Polsce w pewnych ilościach wydobywa się lub wydobywało w przeszłości też m.in. żelazo, srebro, złoto, nikiel, selen, wanad, kobalt, molibden czy kadm, ale albo mają one niewielkie znaczenie, albo ich wydobycie jest śladowe.

Zasoby i kopalnie wybranych surowców metalicznych w Polsce

Źródło: https://zpe.gov.pl/a/surowce-mineralne-polski/DRIy2dF00

Obecnie w Polsce nie wydobywa się w ogóle rudy żelaza, choć w przeszłości prowadzono wydobycie m.in. w Górach Świętokrzyskich. Zasoby występujące są nieeksploatowane głównie z powodu nieopłacalności (złe warunki geologiczne) lub niewielkich złóż. Jedynym rokującym zasobem wydają się złoża w okolicy Suwałk, ale nie są one wydobywane ze względu na głębokie zaleganie, a dodatkowo potencjalny silny konflikt ze środowiskiem naturalnym. Na świecie wydobywa się tymczasem 2,5 mld ton tego surowca rocznie. Polska najczęściej nie importuje rudy surowca, lecz gotowy wyrób w postaci stali. Tej zaimportowano w 2018 r. ponad 15 mln ton.

Ruda żelaza służy do produkcji stali, z której powstają kolejne wyroby.

Najkorzystniej przedstawia się w grupie metali, wydobycie miedzi. Polska wydobywa około 442 tys. ton tego metalu rocznie (nieznaczny spadek w ostatnich latach), podczas gdy wydobycie na całym świecie sięga około 20,5 mln ton. Nasz kraj odpowiada więc za 2% wydobycia światowego, co czyni nas jednym z liderów światowych (12 miejsce na świecie i 1 w Europie nie licząc Rosji). Wydobycie prowadzi się na Dolnym Śląsku w tak zwanym Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym (Lubin, Głogów, Polkowice). Nazwa może być mylna, gdyż miedzi nie wydobywa się w Legnicy, acz znajduje się tam huta tego metalu. Planuje się także uruchomienie wydobycia w Nowej Soli koło Zielonej Góry (Ziemia Lubuska) oraz w Wielkopolsce. Polska jest eksporterem miedzi. Prawie 400 tys. wydobywanego metalu (90%) przeznacza się na sprzedaż za granicę, głównie do Niemiec.

Wydobycie miedzi w Polsce prowadzi państwowa spółka KGHM, która pozyskuje ten surowiec także w innych krajach świata (na zdjęciu kopalnia w Lubinie)

Źródło: https://kghm.com/sites/kghm2014/files/gallery-images/zaklady_gornicze_lubin_-_stacja_osobowa_kolei_podziemnej_0.jpg

Miedź jest niezwykle ważnym surowcem w przemyśle elektronicznym jako składnik kabli, przewodów oraz wyrobów elektroniki użytkowej. Dodatkowo znajduje zastosowanie w pokryciach dachowych, przy produkcji paneli słonecznych, a nawet naczyń i sztućców. Jest też częstym składnikiem stopów z innymi metalami.

W latach 1974 – 2020 Polska prowadziła także wydobycie rud cynku i ołowiu. Z tego cynku wydobywano 43 tys. ton, a ołowiu 18 tys. ton (2020). Dla porównania na świecie wydobywano odpowiednio 13,6 mln ton cynku i 4,6 mln ton ołowiu, polska eksploatacja miała więc śladowy udział w wydobyciu światowym. Ze względu na wyczerpanie opłacalnych ekonomicznie zasobów, w 2020 r. zamknięto jedyną w Polsce kopalnię – Pomorzany w Olkuszu na Górnym Śląsku. Tym samym wydobycie spadło do zera, a krajowe zapotrzebowanie opiera się w całości na imporcie, jednak jego dokładna wartość jest trudna do wskazania, ze względu na import głównie gotowych wyrobów z tych metali.

Cynk i ołów mają szerokie zastosowanie. Cynk zwłaszcza jako ochrona stali przed korozją czy składnik niektórych stopów z innymi metalami. Dodatkowo używa się go do produkcji blachy dachowej, a nawet farb. Ołów z kolei ma zastosowanie przy produkcji baterii i akumulatorów, ponadto pokryć dachowych, blach czy rynien. Znajduje też zastosowanie w produkcji uzbrojenia (głównie amunicji). Wykorzystuje się także jego właściwości w celu ochrony przed promieniowaniem.

3. Surowce chemiczne

Na tle innych grup surowców, Polska posiada dość znaczące zasoby surowców chemicznych, zwłaszcza soli kamiennej oraz siarki. Ponadto w Polsce występują sole potasowe, baryt, fluoryt i fosforyty, ale ich zasoby są niewielkie, przez co nie są wydobywane (lub jedynie na niewielką skalę).

Zasoby i kopalnie wybranych surowców chemicznych w Polsce

Źródło: https://zpe.gov.pl/a/surowce-mineralne-polski/DRIy2dF00

Polska sól kamienna należy do największych skarbów naszego kraju. Już od średniowiecza, aż do 1996 r. eksploatację zasobów prowadzono w Bochni i Wieliczce, ale obecnie obie kopalnie pełnią jedynie funkcje muzeów.

Królewskie kopalnie Soli w Bochni (zdjęcie) i Wieliczce są wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO

Źródło: https://i0.wp.com/wesolowski.co/wp-content/uploads/2018/04/bochnia-kopalnia-msze.jpg?fit=1800%2C1200&ssl=1

Obecnie największe eksploatowane zasoby soli kamiennej znajdują się na Kujawach – 80% całych zasobów, głównie w kopalniach w Kłodawie, Mogilnie oraz Górze pod Inowrocławiem. Pozostałe zasoby wydobywane znajdują się na przedpolu Karpat, w Wielkopolsce oraz okolicy Zatoki Puckiej. W 2020 r. w Polsce pozyskiwano 3,64 mln ton soli kamiennej (utrzymuje się na podobnym poziomie), podczas gdy na świecie było to około 270 mln ton. Polska była na 13 miejscu na świecie wśród głównych producentów soli. Odbiorcą soli jest głównie polski przemysł chemiczny, część jej zasobów eksportuje się do innych państw.

Sól ma szerokie zastosowanie, zwłaszcza w gastronomii, ale też przy produkcji licznych wyrobów przemysłu chemicznego (chlor, soda, kwas solny), jak również wykorzystywana jest w celach leczniczych. Znajduje też zastosowanie jako sól drogowa.

Drugim ważnym wydobywanym w Polsce surowcem chemicznym jest siarka. Choć na świecie obecnie większość pozyskiwanego surowca pochodzi z odsiarczanej ropy naftowej, gazu ziemnego i niektórych metali, w Polsce prowadzi się ciągle wydobycie metodą tradycyjną z kopalni w Osieku (jedyne takie miejsce na świecie – metoda podziemnego wytopu), a do 1996 r. także w sąsiednim Grzybowie. W przeszłości siarkę wydobywano (do lat 90-tych) w Zagłębiu Tarnobrzeskim, które było największym miejscem wydobycia siarki na świecie. Tanie zasoby z odsiarczania innych wydobywanych surowców doprowadziły jednak do załamania polskiego wydobycia siarki, po którym w Tarnobrzegu pozostało muzeum oraz sztuczne jezioro. W 2020 r. w Osieku wydobyto 422 tys. ton siarki, podczas gdy na świecie było to około 79 mln ton (w tym 99% z wykorzystaniem technologii odsiarczania).

Kopalnia siarki w Osieku odgrywa marginalną rolę, ale jest celem wycieczek turystycznych

Źródło: https://zspolaniec.slaskdatacenter.pl/images/images/siarka1.jpg

Siarka jest jednym z istotnych elementów przemysłu chemicznego, wykorzystywana do produkcji kwasu siarkowego czy nawozów mineralnych i środków ochrony roślin oraz leków. Ponadto znajduje zastosowanie w produkcji gum, barwników i zapałek.

4. Surowce skalne

Polska jest jednym z najbardziej zasobnych w surowce skalne państw świata (a przynajmniej w relacji do swojej powierzchni). Zawdzięczamy to nie tylko złożonej budowie geologicznej, ale też obecności zlodowaceń.

Zasoby i kopalnie wybranych surowców skalnych w Polsce

Źródło: https://zpe.gov.pl/a/surowce-mineralne-polski/DRIy2dF00

Dużą rolę odgrywają między innymi wydobywane w Niecce Nidziańskiej (Małopolska) oraz na Dolnym Śląsku złoża gipsów i anhydrytów. Ich wydobycie sięga ponad 1 mln ton rocznie (2020), przy wydobyciu światowym na poziomie około 151 mln ton. Są one wykorzystywane w budownictwie, modelarstwie oraz medycynie (stomatologia, chirurgia).

Kolejna ważna grupa to różnego rodzaju tzw. kamienie drogowe i budowlane, do których należą surowce takie jak skały wulkaniczne: granity, bazalty, melafiry, gabra, porfiry, granodioryty, diabazy i sjenity; skały metamorficzne: gnejsy i marmury oraz skały osadowe: dolomity i wapienie oraz piaskowce. Ich znaczne zasoby znajdują się m.in. w Sudetach i na Dolnym Śląsku (połowa całych zasobów kamieni budowlanych jest w tym województwie) oraz w Górach Świętokrzyskich (głównie skały magmowe i metamorficzne), z kolei złoża wapieni i dolomitów znajdują się zwłaszcza w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. We wszystkich tych miejscach znajdują się też piaskowce, jednak ich największe skupisko jest w Karpatach. Łączne wydobycie wszystkich surowców w tej grupie sięga ponad 120 milionów ton. Kamienie drogowe, jak nazwa wskazuje – wykorzystywane są w budownictwie drogowym, do tworzenia chodników, krawężników, płyt drogowych oraz jako podsypy pod inne rodzaje nawierzchni drogowej. Część z nich znajduje też inne zastosowanie np. w produkcji nagrobków (granit, marmur).

Polska posiada także zasoby kredy, których wydobycie prowadzi się m.in. na terenie południowego Podlasia, jest ono jednak niewielkie i sięga około 240 tys. ton. Ma dość szerokie zastosowanie – wapień w rolnictwie, produkcja farb, lakierów, materiałów budowlanych i tworzyw sztucznych.

Kolejna ważna grupa to piaski, żwiry, gliny i iły, których zasoby występują powszechnie na terenie całego kraju, zwłaszcza w w centralnej i południowej części. Ze względu na niską wagę, łączna ilość wydobytych surowców to zaledwie około kilka milionów ton (piaski, żwiry, gliny) oraz kilka milionów metrów sześciennych (iły).

Surowce skalne występują powszechnie na całym świecie, także w Polsce

Źródło: https://wirtualnyregion.pl/wp-content/uploads/2016/05/shapeimage_3.jpg

Te surowce mają szerokie zastosowanie. Od przemysłu szklarskiego, jako materiał budowlany i półprodukt dla innych materiałów budowlanych (np. cementu), po produkcję wyrobów ceramicznych, a nawet materiałów ogniotrwałych.


5. Inne surowce

Polska posiada niewielkie (lub wręcz zerowe) zasoby innych minerałów takich jak kamienie szlachetne oraz półszlachetne. Ich największe skupiska znajdują się w kilku pasmach Sudetów.

Szczególnym skarbem Polski jest jednak bursztyn. Polska jest jednym z liderów światowej produkcji, których największe światowe zasoby (90%) znajdują się w Obwodzie Kaliningradzkim (Rosja). Plaże polskiej części Bałtyku są jednak również zasobne, zwłaszcza w Zatoce Gdańskiej w tym szczególnie na Mierzei Wiślanej. Szacuje się, że zbieracze na polskich plażach pozyskują rocznie nawet do 6 ton bursztynu. Wydobycie przemysłowe, najczęściej przy okazji robót ziemnych liczy się maksymalnie w setkach kilogramów. 17 kg bursztynu pozyskano w trakcie budowy przekopu Mierzei Wiślanej, znaczne ilości pozyskali jednak także lokalni mieszkańcy-zbieracze.

Bursztyn najczęściej zbiera się po sztormach – dla wielu mieszkańców to okazja na dodatkowy zarobek

Źródło: https://static2.s-trojmiasto.pl/zdj/c/n/13/2253/720×0/2253885-Zbieranie-bursztynu-na-plazy.jpg

Kamienie szlachetne występujące w Polsce oraz bursztyn mają przede wszystkim znaczenie kolekcjonerskie i jubilerskie.