Choć na Ziemi dominują zjawiska strefowe, to czynniki astrefowe mogą w istotny sposób modyfikować ich ogólną specyfikę, czyniąc naszą planetę jeszcze bardziej intrygującą. W grupie poddanej temu oddziaływaniu są właściwie wszystkie procesy strefowe na Ziemi. W znacznej mierze pod pojęciem zjawisk astrefowych rozumie się swego rodzaju anomalie.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Strefowość środowiska na Ziemi
II Astrefowe zjawiska przyrodnicze na Ziemi
1. Wybrane astrefowe zjawiska przyrodnicze na Ziemi
Na Ziemi przeważają zjawiska strefowe, odznaczające się prawidłowością występowania na danym obszarze. Czasami jednak rozmaite czynniki astrefowe potrafią w istotny sposób modyfikować przebieg zjawisk strefowych wszelkiego typu. Wśród astrefowych elementów środowiska, możemy wymienić m.in.:
- Ruch obrotowy Ziemi
- Prądy morskie
- Rozkład lądów i oceanów oraz kształt linii brzegowej
- Ruch wody morskiej – ENSO
- Ukształtowanie terenu i zróżnicowanie wysokości nad poziomem morza na Ziemi
- Lokalne warunki środowiska
2. Ruch obrotowy Ziemi a zjawiska strefowe
Choć nie dla każdego wydaje się to oczywiste, istotne zmiany w przebiegu stref różnych zjawisk na Ziemi są skutkiem ruchu obrotowego naszej planety. Jednym z najważniejszych skutków tego ruchu jest obecność siły Coriolisa. Powoduje ona odchylenie ruchu ciał poruszających się po Ziemi – na półkuli północnej – w prawo, na półkuli południowej – w lewo. Mówiąc precyzyjniej – siła Coriolisa powoduje odchylenie w kierunku zachodnim toru ciała poruszającego się po powierzchni Ziemi ku równikowi, a w kierunku wschodnim, gdy ciało porusza się w stronę któregoś z biegunów, czyli ku osi obrotu.
Kierunek odchylenia ciał w wyniku działania siły Coriolisa
Linie przerywane – ruch bez siły Coriolisa
Linie ciągłe – ruch po uwzględnieniu siły Coriolisa
Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
Działanie siły dotyczy wszelkiego przemieszczania, wyjątkiem są ciała znajdujące się na równiku – tylko tam siła nie działa. Znaczenie siły jest większe, niż mogłoby się wydawać. Wpływa na ruch wiatrów stałych (pasatów) i okresowych (monsunów), ale też umożliwia zaistnienie zjawiska wiatrów o ruchu wirowym (np. cyklonów tropikalnych – huraganów). Nawet ruch prądów morskich jest odchylony przez Siłę Coriolisa, podobnie jak wiele innych zjawisk na naszej planecie. W konsekwencji ta niepozorna i trudna do zauważenia w codziennym życiu siła, powoduje istotne zmiany na Ziemi, lub wręcz jest czynnikiem niezbędnym zaistnienia niektórych procesów (ruch wirowy – cyklony tropikalne).
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
W tym miejscu warto jeszcze krótko wspomnieć o innym skutku ruchu obrotowego – pływach morskich. Choć nie powodują one globalnych zmian obserwowanych w skali makro, w istotny sposób wpływają na lokalne warunki morskie, przekształcając jednak w pewnym stopniu wybrane procesy przyrodnicze.
3. Prądy morskie a zjawiska strefowe
Prądy morskie są drugim najważniejszym (po szerokości geograficznej) czynnikiem klimatotwórczym. Potrafią one doprowadzić do bardzo poważnych zmian klimatu na obszarze swojego oddziaływania. Odchylenie stref klimatycznych od prostego układu równoleżników na mapie, jest w dużej mierze właśnie skutkiem obecności prądów morskich.
Prądy morskie na Ziemi
Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RnQAjw6NEMGGg/5/t56NHMnIOQUXO6TpUGDdsMcmwLa2fMcf.png
Podstawowa definicja prądu morskiego, określa go jako strumień wody, o głębokości do 200 m i temperaturze wyraźnie innej od wód otaczających (minimum kilka stopni Celsjusza). Prady morskie dzielą się na ciepłe – tj. takie, których temperatura wody jest wyższa od otaczającej, oraz na zimne – czyli te, które są chłodniejsze niż woda, przez którą przepływają.
Porównanie wpływu zimnego i ciepłego prądu morskiego na podobnej szerokości geograficznej w południowej części Afryki (odpowiednio jej zachodnie i wschodnie wybrzeże)
Źródło: Opracowanie własne
Okazuje się, że ciepłe prądy morskie przyczyniają się do złagodzenia klimatu – podnoszą temperaturę i opady, zwykle zmniejszają także amplitudy temperatur. Zimne z kolei powodują obniżenie temperatur i co ważne – spadek opadów (czasem nawet do zera). Istnieje szereg przykładów, jak prądy morskie na tych samych szerokościach geograficznych całkowicie odwracają zjawiska strefowe. Np. w południowej Afryce, gdzie wzdłuż jej zachodniego wybrzeża zimny Prąd Benguelski powoduje powstanie rozległej pustyni tuż nad brzegiem morza, a płynący wzdłuż wybrzeża wschodniego ciepły Prąd Mozambicki – lasu. Zasadniczo na obu obszarach (strefa zwrotnikowa) powinna być jednak sucha pustynia.
Południowa Afryka – na zachodzie pustynia, na wschodzie las – skutek różnych prądów morskich
Źródło: maps.google.com
Podobne skutki rodzą prądy w Ameryce Południowej – ciepły Brazylijski ociepla i przynosi opad, a zimny Peruwiański prowadzi do powstania najsuchszej pustyni a Ziemi – Atakamy. Wpływ na temperaturę dobitnie widać za to w Europie, którą ogrzewa ciepły Prąd Północnoatlantycki. Położona na tej samej szerokości geograficznej co Wielka Brytania w Europie – kanadyjski Półwysep Labrador, jest obszarem bardzo chłodnym i prawie niezamieszkałym (oblewa go zimny Prąd Labradorski).
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
4. Lądy i Oceany a zjawiska strefowe
Rozkład lądów i oceanów a zjawiska strefowe
Układ przestrzeni lądowej na Ziemi nie jest proporcjonalny. Większość lądów znajduje się na półkuli północnej, co więcej lądy różnią się rozmiarem i kształtem. Np. Europa jest kontynentem silnie rozczłonkowanym, gdzie odległość od morza jest niewielka w znacznej części kontynentu. Tymczasem Azja to kontynent zwarty, mimo wielu wysp i półwyspów, aż 1/3 jej obszaru jest oddalona nawet o ponad 1000 km od morza. Te różnice prowadzą do odchylenia przede wszystkim zjawisk klimatycznych oraz ich następstw m.in. zasięgu stref roślinności potencjalnej.
Wzrost kontynentalizmu klimatu wraz z oddalaniem się od morza w Europie
Źródło: Opracowanie własne oraz https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Europe_topography_map.png/1280px-Europe_topography_map.png
Jednym z najistotniejszych skutków rozkładu lądy-oceany dla klimatu, jest zjawisko kontynentalizmu klimatu. Wraz z oddalaniem się od linii brzegowej w kierunku głębi lądu (np. z wybrzeża zachodniej Europy w kierunku Azji Środkowej), sukcesywnie maleje średnia temperatura stycznia, w pewnym stopniu wzrasta także temperatura średnia lipca, ale co najważniejsze – rośnie tym samym roczna amplituda temperatury. Dodatkową konsekwencją jest spadek opadów, związany z brakiem dostawy wody. Te różnice wraz z przesuwaniem się jeszcze dalej w kierunku Syberii rosną coraz bardziej. Prowadzi to do sytuacji, kiedy w klimacie umiarkowanym występują obszary o rocznej amplitudzie temperatury przekraczającej 70°C.
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
Linia brzegowa a zjawiska strefowe
Okazuje się, że oprócz samego układu lądów i oceanów, także linia brzegowa może mieć wpływ na wybrane zjawiska strefowe np. elementy klimatu i pogody. Przede wszystkim wiąże się to z występowaniem wiatrów lokalnych, takich jak np. bryza, bora czy wiatr katabatyczny (lodowcowy).
- Bryza – jest wiatrem o mechanizmie powstawania zbliżonym do monsunowego, jednak w skali mikro (ogranicza się wyłącznie do strefy przybrzeżnej) oraz w rytmie dobowym – dnia i nocy. Występuje bryza dzienna i bryza nocna. Podobnie jak w przypadku monsunu, powstawanie bryzy jest spowodowane różnicą w nagrzewaniu lądu i morza, a mechanizm zmiany jej kierunku jest analogiczny, tyle że odbywa się w rytmie dobowym.
Schemat powstawania bryzy
Źródło: Opracowanie własne (Krzysztof Grabias)
Choć bryza nie jest istotnym zjawiskiem w skali makro, bezdyskusyjnie modyfikuje zjawiska strefowe w skali mikro.
- Wiatr typu Bora – to zimny, suchy i porywisty wiatr na obszarach gdzie obszary wysoko położone sąsiadują bezpośrednio z dużym zbiornikiem wodnym, najczęściej morzem lub oceanem, rzadziej jeziorem.
Schemat powstawania wiatru Bora
Źródło: Opracowanie własne – Dominika Szymczak
Bora powstaje zimą, gdy nad lądem zalega masa silnie wychłodzonego powietrza i tworzy się rozległy ośrodek wyżowy, a powietrze nad sąsiadującym zbiornikiem wodnym jest cieplejsze – powstaje ośrodek niżowy. Masy powietrza napotykają przeszkodę górską, wznoszą się, a następnie gwałtownie opadają jako suchy, zimny i porywisty wiatr w kierunku zbiornika. Bora podobnie jak bryza ma jedynie znaczenie lokalne, jest jednak istotną anomalią astrefową obserwowaną w wielu miejscach świata.
- Wiatr lodowcowy (katabatyczny) – to nietypowy wiatr występujący wyłącznie na obszarach dużego zlodzenia, zwłaszcza na Antarktydzie, w mniejszym stopniu na Grenlandii, Islandii czy na dużych lodowcach górskich. Szczególnie odczuwalny jest na lodowcach szelfowych.
Mechanizm powstawania wiatru lodowcowego
Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
Mechanizm powstawania wiatru lodowcowego jest podobny do wiatru bora. Zimne powietrze zalegające nad pokrywą lodową (wyż), spływa grawitacyjnie w dół w kierunku cieplejszego zbiornika (niż). Jest suchy, porywisty i bardzo zimny. Podobnie jak bora, także wiatr katabatyczny stanowi istotne zaburzenie układy strefowego w formule lokalnej.
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
5. Ruch wody morskiej – ENSO a zjawiska strefowe
Istotne zaburzenia w strefowym oddziaływaniu ziemskich klimatów odgrywa niespecyficzna cyrkulacja wody morskiej, która nosi nazwę Oscylacji Południowej El Niño (ENSO – z ang. El Niño Southern Oscillation) i występuje okresowo na Oceanie Spokojnym. W cyklu 3-7 lat występują na przemian dwie fazy – La Niña (pol. La Ninia – dziewczynka) uważana za fazę wzmacniającą sytuację „normalną” oraz El Niño (pol. El Ninio – chłopiec/dzieciątko) uważana za anomalię. Obie fazy powodują odchylenia od normy (anomalie), jednak to skutki El Niño są bardziej szkodliwe dla pogody i gospodarki globalnej.
Faza zimna ENSO – La Niña (wzmacniająca sytuację „normalną”)
Źródło: Opracowanie własne.
La Niña to sytuacja anomalii wzmacniającej stan naturalny. Pasat wiejący z wyżu znad Ameryki Południowej w kierunku niżu nad Australią wieje z większą siłą. Prąd Południoworównikowy przemieszcza większe ilości ciepłej wody w kierunku Australii. Dzięki temu wody u wybrzeży Australii spiętrzają się o 50-60 cm. Powstała luka wód powierzchniowych u wybrzeży Ameryki Południowej wypełniana jest przez wzmocniony upwelling. La Niña powoduje więc, że zjawiska typowo występujące są silniejsze niż zazwyczaj. Nad Australią i we wschodniej Azji pada więcej niż zwykle, natomiast w zachodniej części Ameryki Południowej susze są jeszcze dotkliwsze niż do tej pory.
Faza ciepła ENSO – El Niño (odwracająca sytuację „normalną”)
El Niño to sytuacja anomalii odwracającej stan naturalny. Wyż tworzy się nad Australią i pasat wieje w odwrotnym kierunku niżu nad Ameryką Południową. Odwrócony zostaje kierunek prądu Południoworównikowego i ciepłe wody powierzchniowe kierowane są ku Ameryce Południowej. Osłabia to lub nawet całkowicie hamuje to upwelling. El Niño powoduje więc, że występują zjawiska odwrotne do typowych. Wschodnia Australia zmaga się z suszą, słabnie też monsun letni w Azji i przynosi mniejsze opady. Susze dotykają też Filipin i Indonezji Silne deszcze pojawiają się za to w Ameryce Południowej, gdzie naturalnie nie występują. El Nino w istotny sposób zaburza więc typowe – strefowe zjawiska klimatyczne.
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
6. Ukształtowanie powierzchni Ziemi a zjawiska strefowe
Rzeźba terenu a zjawiska strefowe
Istotne zmiany w przebiegu zjawisk strefowych mogą się wiązać z występowaniem gór. Powodują one występowanie dwóch zasadniczych prawidłowości – same w sobie stanowią barierę terenową dla mas powietrza, zakłócając przebieg stref klimatycznych, a ponadto są miejscem występowania zjawisk lokalnych (opadów i wiatrów górskich), stanowiący pewnego rodzaju anomalie w ogólnych parametrach klimatu.
Pustynie: Gobi i Taklamakan są otoczone obszarami wyżynno-górskimi ze wszystkich stron
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/GobiTaklamakanMap.jpg
Doskonałym przykładem jak góry stanowią barierę dla mas powietrza są obszary Azji Środkowo-Wschodniej. Występują tam dwie potężne pustynie – Taklamakan i Gobi. Są one niemal w całości odcięte od dostawy opadów przez wysokie pasma górskie i wyżyny, min. Himalaje. Z tego powodu, mimo relatywnie bliskiej odległości od morza, są to obszary niemal całkowicie suche – niezgodnie ze strefa klimatu, w której powinny się znajdywać gdyby brać pod uwagę wyłącznie ich szerokość geograficzną. Z podobną sytuacją mamy do czynienia także w innych miejscach – w Europie pasma górskie o układzie równoleżnikowym stanowią granicę strefy podzwrotnikowej, a w Amerykach pasma górskie o układzie południkowym hamują napływ opadów na część obszaru kontynentów.
Kolejnymi istotnymi zjawiskami lokalnymi zaburzającymi procesy strefowe są występujące w górach wiatry. Ich występowanie jest ściśle związane z pokonywaniem przez masy powietrza bariery górskiej. Dzieje się tak w przypadku wiatru górskiego i dolinnego oraz fenu.
- Wiatr górski i wiatr dolinny – to lokalne wiatry występujące na zboczach gór, będące efektem różnicy temperatur stoków i doliny górskiej w ciągu dnia i w nocy.
Schemat wiatru górskiego i dolinnego
Źródło: Opracowanie własne – Dominika Szymczak.
Wiatr górski i dolinny prowadzi m.in. do interesującego zjawiska inwersji temperatury, będącego anomalią w obrębie stref klimatycznych.
- Fen – ciepły, suchy i porywisty wiatr górski, występujący po zawietrznej stronie wzniesienia. Wiatr nosi różne lokalne nazwy, np. w polskich Tatrach nazywa się go Halnym.
Mechanizm powstawania Fenu
Źródło: Opracowanie własne – Dominika Szymczak.
Fen jest skutkiem złożonego procesu przechodzenia masy powietrza przez wysoką przeszkodę terenową. Gdy wilgotne, dość chłodne i ciężkie powietrze (ale nie w pełni nasycone wodą) napotyka górę, wznosi się i ochładza. Przed wzniesieniem powstaje ośrodek wyżowy. W czasie wznoszenia temperatura spada zgodnie z gradientem wilgotnoadiabatycznym o 0,6°C na każde 100 metrów. Jeżeli poziom wysokości przed wzniesień to 600 m.n.p.m. (jak na grafice), a szczyt ma 3000 m.n.p.m. to temperatura obniży się o 14,4°C. Zakładając, że początkowa temperatura to 10°C, na szczycie będzie to -4,4°C. Wraz ze spadkiem temperatury będzie rosła wilgotność względna, która na pewnej wysokości osiągnie 100%. Dojdzie do kondensacji i skroplenia. Najpierw spadnie deszcz, a gdy temperatury będą ujemne – śnieg. Po pokonaniu szczytu powietrze jest już całkowicie suche, ponieważ cała wilgoć została usunięta w postaci opadu. Dlatego ześlizgujące się w dół powietrze będzie się ogrzewać szybciej niż się ochładzało – zgodnie z gradientem suchoadiabatycznym: o 1°C na każde 100 metrów. Opadające powietrze jest wiec ciepłe i suche, a ponieważ opada w dół nabiera prędkości i staje się porywiste. Jeżeli temperatura na szczycie na wysokości 3000 m.n.p.m. wynosiła -4,4°C, to po zejściu ze szczytu na wysokości 600 m.n.p.m. będzie wynosić o 24°C więcej, czyli 19,6°C. Ponieważ powietrze po stronie zawietrznej jest lżejsze i cieplejsze niż po dowietrznej – powstaje ośrodek niżowy.
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
Kluczowym skutkiem istnienia fenu (oprócz samego faktu występowania wiatru) jest powstawanie opady orograficznego (górskiego), będącego anomalią w obrębie strefy klimatycznej, w znacznym stopniu przyczyniającym się do zwiększenia rocznej sumy opadów. W większości gór świata opady są znacznie wyższe niż wynikałoby to ze strefy klimatu, w której występują. Rekordowe są oczywiście opady u podnóży Himalajów, gdzie olbrzymie masy wilgoci z nas Oceanu Indyjskiego spadają w postaci monsunu. Wielkość tych opadów potrafi przekraczać 10 000 mm rocznie.
Wysokość nad poziomem morza a zjawiska strefowe
Istotnym zakłóceniem oprócz samego występowania gór, jest ich wysokość. Zgodnie z podstawową prawidłowością dotyczącą temperatury na Ziemi – spada ona o 0,6°C co 100 metrów (gradient suchoadiabatyczny). Z tego powodu w górach jest znacznie chłodniej niż na obszarach otaczających. Czasami różnice te potrafią sięgać kilkudziesięciu stopni. Może to prowadzić do występowania ciekawych zjawisk, jeżeli przkeroczona zostanie granica wiecznego śniegu. Z tego powodu w strefie podrównikowej we wschodniej Afryce, mogą występować stałe pokrywy śnieżne i lodowe na szczytach tutejszych wulkanów (Kilimandżaro).
Kilimandżaro jest ośnieżone, a u podnóży średnia temperatura wynosi ponad 30 stopni
Źródło: http://www.national-geographic.pl/media/cache/default_view/uploads/media/default/0008/59/2e4d3e4d283376be1ebc5907c60f327f043d6864.jpeg
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
Istotnym odchyleniem od typowej strefowości jest także zjawisko piętrowości roślinnej w górach. Co interesujące, w każdej ze stref klimatu wysokości poszczególnych pięter mogą się różnić, a niektóre z nich mogą nawet wcale nie występować. Jest to poważnym odchyleniem względem typowych stref roślinności potencjalnej. Dodatkowo w górach występują gleby górskie (inicjalne), nie mające charakteru gleb strefowych.
Wysokości wybranych pięter w różnych partiach gór
Źródło: https://geographicforall.com/wp-content/uploads/2016/03/pi%C4%99tra-ro%C5%9Blinno%C5%9Bci-w-g%C3%B3rach2-768×338.jpg
W różnych górach piętra roślinności mogą się różnić, ale w klasycznym (alpejskim) układzie wyróżnia się:
- Piętro pogórza (podgórskie) – strefa klasycznej roślinności typowej dla danego klimatu, mogą się tutaj znajdować także pola uprawne.
- Piętra lasów (w Tatrach – piętro reglowe): piętro lasów liściastych, piętro lasów mieszanych, piętro lasów iglastych. Strefa stopniowego przechodzenia roślinności strefowej w las (najpierw liściasty, wyżej mieszany, jeszcze wyżej wyłącznie iglasty)
- Piętro subalpejskie (w Tatrach – piętro kosodrzewiny) – strefa karłowatych krzewów iglastych.
- Piętro alpejskie (w Tatrach – piętro halne) – strefa górskich łąk, muraw i traw.
- Piętro subniwalne (w Tatrach – piętro turniowe) – strefa mchów i porostów stopniowo zanikających.
- Piętro niwalne (w Tatrach – piętro śnieżne) – strefa nagich skał z występującą całoroczną pokrywą śnieżną.
By wystąpiły wszystkie piętra, pasmo górskie musi być odpowiednio wysokie. W strefie międzyzwrotnikowej dotarcie do piętra niwalnego będzie wymagało góry o wysokości 5000-6000 metrów, z kolei w strefie umiarkowanej może to być już 2000-3000 m i niżej.
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
7. Lokalne warunki środowiska a zjawiska strefowe
Odchylenia wobec pewnych globalnych prawidłowości mogą być także związane z lokalnymi odchyleniami środowiskowymi np. specyficznych stosunków wód powierzchniowych (lub podziemnych), podłoża skalnego czy budowy geologicznej. Także pogoda może w znaczniej mierze zależeć od niekiedy przypadkowego układu terenowego.
Najpoważniejsze anomalie w układzie strefowym powodują przede wszystkim duże i potężne rzeki. Niektóre z nich, mające źródło w obszarach górskich lub silnie uwodnionych, przepływają przez obszary niemal całkowicie suche. Tak jest np. w przypadku Nilu, Tygrysu czy Eufratu. Choć w bliskim sąsiedztwie tych rzek znajdują się jałowe pustynie, ich wylewy i zasilanie wodami podsiąkającymi doprowadziły do powstania lokalnych, bujnych ekosystemów. Np. wzdłuż koryta Nilu i w jego delcie doszło do wykształcenia się bardzo żyznych gleb (śródstrefowych) – madów rzecznych, a ponadto możliwa jest tam uprawa rolnictwa, choć jest to ścisłe centrum klimatu zwrotnikowego suchego. Mady rzeczne oczywiście występują także w innych regionach, również w Polsce.
W pustynnym Egipcie jest zaledwie kilka procent zagospodarowanej rolniczo powierzchni kraju – niemal w całości wzdłuż Nilu
Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/41/Vallee_fertile_du_Nil_a_Louxor.jpg
Także podłoże skalne w istotny sposób może wpłynąć na przebieg procesów strefowych. Przede wszystkim od typu skały zależy możliwość wystąpienia określonych rodzajów wietrzenia. Skały mają także istotny wpływ na gleby, dostarczając jej pierwszych minerałów, a także wpływając na jej właściwości mechaniczne. Czasami, tak jak np. w przypadku rędzin, pokrywa skalna (węglan wapnia) wręcz decyduje o utworzeniu się tej śródstrefowej pokrywy.
Profil rędziny – nietypowej gleby o dużym znaczeniu podłoża skalnego dla jej właściwości
Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.
Rędziny – to gleby śródstrefowe powstające na skałach węglanowych (zwłaszcza wapiennych), które w profilu glebowym posiadają płytko zalegające fragmenty skały macierzystej. Choć poziom próchniczny jest z reguły miąższy i gleby te są żyzne, ze względu na płytkie zaleganie dużych odłamków skał ich uprawa jest problematyczna.
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
Choć w temacie o zjawiskach strefowych wskazano wulkanizm jako jedno z nich, warto zauważyć, że czasami wulkany pojawiają się także poza granicami płyt tektonicznych. Niekiedy ze względu na lokalną specyfikę geologiczną, występują tzw hot spoty (plamy gorąca), a wulkany mogą wyrosnąć nawet na środku płyty tektonicznej. W ten sposób mogą powstawać całe archipelagi wysp wulkanicznych jak np. Hawaje, Wyspy Kanaryjskie czy Azory.
Na plamach gorąca powstały m.in. Hawaje – gdzie wulkany są szczególnie wysokie i potężne
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d9/2003-3d-hawaiian-islands-usgs-i2809.jpg
Więcej na ten temat przeczytasz w tym opracowaniu
Także zjawiska pogodowe (w tym ekstremalne) mogą mieć charakter anomalii względem typowych dla danej strefy klimatycznej. Klasycznym przykładem takiego odchylenia jest występowanie trąb powietrznych. Choć notowane były one na wszystkich kontynentach oprócz Antarktydy, to szczególnie często występują one w USA, gdzie nazywa się je Tornadami. Są tam one zjawiskiem corocznym i częstym (znacznie częstszym niż np. w Polsce), choć nie jest to typowe dla tamtejszej strefy klimatu. Jest to możliwe ze względu na wystąpienie niezwykle specyficznych warunków przyrodniczych.
Mapa przestrzennego mechanizmu powstawania Tornado w USA
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Tornado_Alley_Diagram.svg/1920px-Tornado_Alley_Diagram.svg.png
Mechanizm powstawania tornad jest dosyć złożony. Muszą ku temu zaistnieć sprzyjające warunki. W USA dzieje się tak, gdy ciepłe i wilgotne powietrze znad Zatoki Meksykańskiej przesuwa się ku północy, napotyka zimne i ciężkie powietrze znad Gór Skalistych. Zimne powietrze wypycha ciepłe ku górze, które unosząc się – skrapla i buduje potężną, chmurę burzową o wieżowym charakterze – Cumulonimbusa (Cb). Gdy opadające powietrze dotknie ziemi, powstaje charakterystyczny lej – wąska podstawa dotykająca ziemi i olbrzymia, rozbudowana chmura nad nią.
Tornado w Stanach Zjednoczonych
Źródło: https://www.worldatlas.com/r/w728-h425-c728x425/upload/d6/2f/71/shutterstock-104794319.jpg
Szczególnie narażone na Tornado są środkowe Stany Stanów Zjednoczonych – Teksas, Oklahoma, Kansas, Kolorado, Nebraska i Dakota Południowa. Obszar ten nosi nazwę “Alei Tornad”.
Brak komentarzy