Istnieją różne podziały Ziemi na strefy środowiska przyrodniczego. Jeden z takich podziałów odnosi się do kryterium szerokości geograficznej, na podstawie której możliwe jest wyznaczenie 5 głównych obszarów, w obrębie których przenikają się strefy klimatyczne, roślinne i glebowe.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Strefowość środowiska na Ziemi
III Strefy przyrodnicze na Ziemi
1. Podział Ziemi na strefy przyrodnicze
Trudno dokonać jednego podziału naszej planety na strefy przyrodnicze. W dużej mierze podziały te różnią się w zależności od wybranego zjawiska, a strefy przenikają się. Najistotniejszy jest jednak podział Ziemi na strefy klimatyczno-roślinno-glebowe, ponieważ są one wyrazem przenikania się głównych elementów środowiska naturalnego. Szczegółowy, pełny podział znajdziesz tutaj (kliknij, aby przejść do tematu). Poniżej zaprezentowano uproszczoną formę tego podziału, z oznaczaniem zasięgu 5 głównych stref klimatycznych na Ziemi.
Strefy roślinności na Ziemi na tle granic stref klimatycznych
Źródło: Edycja własna na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RC46OoygtzMlF/6/960/2aoi9Wb5QUBiULPvWdCv7YjgSV1mcCNR.png oraz https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Qn0Qm6cY1eO/10/1jIdhdAlEumoMXvzgBPnNpNRLfIdDzV9.png
Przed przystąpieniem do omawiania specyfiki każdej ze stref, warto zastanowić się, jak ten podział się dokonał. Zróżnicowanie środowiska przyrodniczego Ziemi zależy głównie od dwóch zmiennych: wielkości opadów i temperatury. Strefy mokre i ciepłe będą cieszyły się największą bujnością środowiska. Zmniejszenie jednego z tych parametrów (lub obu), będzie powodowało spadek bioróżnorodności.
Mozaika krajobrazów świata w zależności od wielkości temperatury i opadów – podział uproszczony – w szczegółach omówiony w dalszej części tematu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie źródeł rozproszonych.
W każdej strefie zawsze znajdują się także strefy przejściowe lub pośrednie, w których stopniowo dochodzi do przeistoczenia krajobrazu.
2. Strefa równikowa
Strefa równikowa obejmuje obszar po obu stronach zerowego równoleżnika. Jej wyznaczenie wynika z prawidłowości globalnej cyrkulacji atmosferycznej, obserwowanej w Komórce Hadleya. W tej strefie znajduje się znaczny obszar naszej planety, m.in. największa część Afryki i Ameryki Południowej, a także część Ameryki Środkowej i Azji-Południowo-Wschodniej oraz znaczną część wysp Oceanii. Choć wyróżnia się tutaj 3 typy klimatu, wszystkie je łączy wysoka temperatura powietrza o niskiej amplitudzie w ciągu roku oraz wysokie opady. W wariancie równikowym wybitnie wilgotnym opady będą najwyższe (i będą obserwowane we wszystkich miesiącach roku), a amplitudy temperatur najmniejsze (prawie niezauważalne). Spadek opadów i wzrost amplitudy będzie stopniowo coraz wyraźniejszy wraz z oddalaniem się od równika do strefy podrównikowej wilgotnej i podrównikowej suchej. W obu typach klimatu podrównikowego daje się już jednak zauważyć podział na porę deszczową („latem”) i suchą („zimą”).
Klimatogramy różnych typów klimatu w strefie równikowej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RC46OoygtzMlF/6/960/2aoi9Wb5QUBiULPvWdCv7YjgSV1mcCNR.png oraz climate-data.org
W warunkach gorącego i wilgotnego klimatu powstaje kilka formacji roślinnych i wiele typów gleb.
Wilgotny las równikowy
Formacja ta jest najbardziej znanym biomem strefy równikowej, odgrywa też olbrzymią rolę w ziemskim ekosystemie. Olbrzymia dostawa wody przy stabilnych i wysokich temperaturach klimatu równikowego wybitnie wilgotnego, przyczynia się do rozwoju bujnego, wilgotnego lasu, z codziennym deszczem zenitalnym. Formacja ta obejmuje 3 główne regiony: Amazonię, zachodnią część Afryki Równikowej oraz wyspy Archipelagu Malajskiego – zwłaszcza Borneo i Nową Gwineę. W Amazonii używa się na tą formację lokalnej nazwy selvas.
Amazońska dżungla to najważniejszy i najbujniejszy las świata
Źródło: https://tvn24.pl/najnowsze/cdn-zdjecie-f1siqt-amazonia-w-punkcie-krytycznym-5038004/alternates/LANDSCAPE_840
Słowem najlepiej oddającym specyfikę wilgotnego lasu równikowego jest bujność. W obrębie formacji funkcjonują tysiące gatunków fauny i flory, w tym wiele endemitów, wysokie drzewa (np. palmy, czy kauczukowce), paprocie, liany, epifity, a także grzyby, mikroorganizmy i bakterie. Świat fauny jest również wszechstronny i pełen barwnych gatunków takich jak małpy, krokodyle czy papugi. W ten sposób tworzy się największy na świecie obszar bioróżnorodności. W tym miejscu warto jeszcze wspomnieć o niezwykle ciekawym zjawisku jakim jest las mglisty (las mgielny). To odmiana wilgotnego lasu równikowego na obszarach wysokogórskich, gdzie z uwagi na wysoką wilgotność i niższe temperatury często dochodzi do powstawania mgieł. Charakteryzuje go szczególnie duży odsetek endemitów i paproci.
Czerwona gleba pod lasem równikowym jest bardzo mało żyzna
Źródło: https://static.dw.com/image/50139021_403.jpg
Na uwagę w całej strefie równikowej zasługuje pokrywa glebowa. Z uwagi na wysokie opady, dochodzi do ciągłego przemywania wierzchniej warstwy gleby i poddawaniu ich procesowi ferralityzacji. W wyniku tego procesu w profilu znajduje się dużo żelaza i glinu, co nadaje glebie charakterystyczny czerwony kolor. Tak powstają m.in. czerwone gleby ferralitowe. Obok nich występują m.in. inne gleby czerwone (lateryty – powstające w procesie lateryzacji), czerwonożółte czy czerwonobure oraz żółte. Wszystkie one są słabej jakości i mają mały poziom próchniczny, przez co prawie nie nadają się do wykorzystania rolniczego.
Lasy podrównikowe i strefa przejściowa
Krajobraz suchego lasu podrównikowego w Ameryce Południowej w porze suchej
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Central_chaco.jpg/1920px-Central_chaco.jpg
Na obszarach nieco oddalonych od równika, gdzie opady ulegają zmniejszeniu (strefa podrównikowa wilgotna), również rośnie las, jest on jednak nieco bardziej suchy. Zarówno w tej strefie, jak i w strefie zwrotnikowej (odmianie wilgotnej i przejściowej) pojawiają się różne formacje leśne o zróżnicowanej genezie i strukturze. Mogą to być różnego rodzaju lasy podrównikowe, zwrotnikowe i podzwrotnikowe. Często cechą charakterystyczną takich formacji (np. tzw. lasów suchych tej strefy) jest utrata liści lub ich usychanie, co związane jest z oszczędzaniem przez las zasobów wody w porze suchej. Lasy te ponownie zazieleniają się w porze deszczowej. W strefie równikowej często występuje także strefa przejściowa między lasem równikowym i sawanną zwana czasem lasem parkowym lub miombo. W jego obrębie stopniowo dochodzi do przerzedzenia struktury drzew na rzecz traw, jednak na granicy z lasami równikowymi struktura drzew pozostaje jeszcze zwarta. Sucha odmiana lasu podrównikowego w Brazylii to z kolei caatinga.
Las typu miombo w Zambii w środkowej Afryce z widocznymi elementami sawanny
Źródło: https://live.staticflickr.com/4313/36191335385_ed61d3b7f5_b.jpg
Sawanna
Gdy opadów jest już naprawdę niewiele (zwykle za granicę przyjmuje się około 400 mm rocznie) i występują one jedynie w krótkiej (3 miesiące) porze opadowej (strefa podrównikowa sucha), dochodzi do powstawania typowej sawanny, tj. formacji wysokich traw z pojedynczymi drzewami – z charakterystycznym gatunkiem – akacją lub baobabem. Drzewa te także zrzucają liście w porze suchej.
Typowy krajobraz sawanny w Afryce
Źródło: https://www.snexplores.org/wp-content/uploads/2021/12/1440_SS_savanna_feat-1030×580.jpg
Formacja sawanny jest typowym elementem krajobrazu strefy równikowej w Afryce – obejmuje olbrzymią jej cześć, zwłaszcza w Afryce Środkowej i Wschodniej. Na południu kontynentu formacja ta nazywa się busz. W Ameryce Południowej odpowiednikiem sawanny jest formacja zwana campos (Brazylia) i llanos (Wenezuela, Kolumbia). Nie różni się ona istotnie od swojego afrykańskiego odpowiednia, obejmuje jednak mniejszy obszar, głównie na Wyżynie Brazylijskiej.
Brazylijska Campos porasta obszary wyżynne przez co różni się nieco gatunkowo, jest także znacznie mocniej wykorzystywana rolniczo
Źródło: https://lacgeo.com/sites/default/files/campos_gerais_panorama_opt.jpg
3. Strefa zwrotnikowa
Pod pojęciem strefy zwrotnikowej rozumiemy tak naprawdę dwa obszary bezpośrednio sąsiadujące ze strefą równikową – na północ i na południe od niej. Jej wyznaczenie jest również skutkiem cyrkulacji w komórce Hadleya. Obszary obejmowane przez strefy zwrotnikowe różnią się na kontynentach – największy teren (proporcjonalnie do wielkości kontynentu) obejmują w Afryce (zwłaszcza tereny wzdłuż Zwrotnika Raka, ale też znaczny fragment wzdłuż Zwrotnika Koziorożca) i Australii (tereny wzdłuż Zwrotnika Koziorożca). Także w Azji – zwłaszcza w jej zachodniej części (Półwysep Arabski). W obrębie oddziaływania zwrotnika znajdują się też tereny Azji Południowej i Południowo-Wschodniej, znajdują się one jednak także pod wpływem cyrkulacji monsunowej. Nieproporcjonalnie mały jest obszar zwrotnikowy w obu Amerykach, co jest m.in. wynikiem układu prądów morskich i pasm górskich. Zasadniczo wyróżnia się dwa typy klimatów zwrotnikowych – suchy i wilgotny. W obu przypadkach temperatury w miesiącach „letnich” mogą być nawet wyższe niż w strefie równikowej, ale „zimy” są wyraźnie od tych w strefie równikowej chłodniejsze – pojawia się zjawisko amplitudy temperatury. Oba typy dzieli oczywiście wielkość opadów. W typie suchym mogą być zerowe lub bliskie zeru, z maksimum rocznym na poziomie 300 mm. Za typ wilgotny uznaje się zwykle te obszary, gdzie opady przekraczają 1000 mm. Z tego powodu czasami wyznacza się także typ przejściowy między suchym i wilgotnym z opadami na poziomie 300-1000 mm rocznie.
Klimatogramy różnych typów klimatu w strefie zwrotnikowej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RC46OoygtzMlF/6/960/2aoi9Wb5QUBiULPvWdCv7YjgSV1mcCNR.png oraz climate-data.org
W tych dość odmiennych warunkach wilgotnościowych, powstaje co najmniej kilka interesujących formacji roślinnych oraz względnie różne typy gleb.
Pustynie i półpustynie gorące
Za typową krainę strefy zwrotnikowej uchodzi pustynia gorąca. Tak naprawdę ta formacja to zaledwie połowa całego obszaru obu stref zwrotnikowych, która związana jest z suchym typem klimatu zwrotnikowego. Opady są bardzo niskie lub wręcz zerowe, a bezchmurne niebo sprzyja akumulacji jak i oddawaniu ciepła (zarówno w rytmie dobowym jak i sezonowym). Z tego powodu występują tu duże amplitudy temperatur, a lata są rekordowo gorące.
Sahara jest największą gorącą pustynią na Ziemi – zajmuje 9 mln km2 piasku, żwiru i kamieni, prawie w całości pozbawionych opadów
Źródło: https://www.theroadabroad.be/wp-content/uploads/2020/08/Woman-on-sand-dune-Sahara.jpg
Zamiast znanej nam ze strefy równikowej bujnej roślinności, na pustyni doświadczymy jedynie majestatycznego krajobrazu wydm, z rzadka urozmaiconego roślinnością, która dostosowała się do tych ekstremalnych warunków – kserofitami. Składają się na nie sklerofity czyli rośliny odporne na długotrwały brak opadów ze względu na rozległy system korzeniowy i ubogie liście oraz sukulenty czyli rośliny o olbrzymiej możliwości magazynowania wody (np. kaktusy). W miejscach, gdzie opady nieznacznie wzrastają (m.in. w regionie Sahelu, Meksyku, Południowej Afryki czy w części pustyń Australii) i mogą sięgać 100-300 mm rocznie, dochodzi do powstania nieznacznie bogatszego we florę obszaru półpustyń gorących. Występują one ponadto w części obszaru strefy podzwrotnikowej suchej. Porasta je nieco gęstsza sieć suchych traw, a nawet pojedyncze drzewa. Nie jest to już typowa, jałowa pustynia wydmowa. Im bliżej sawanny, tym roślinność trawiasta staje się gęstsza.
Typowy krajobraz afrykańskiego Sahelu
Źródło: http://ecdpm.org/wp-content/uploads/5656407416_61c61164b5_b-1.jpg
W tak ekstremalnie gorącym i suchym klimacie nie może dojść do wykształcenia się gleb, ponieważ nie ma prawie żadnej roślinności dostarczającej próchnicę. Z tego powodu gleby pustynne (jeżeli w ogóle występują) są niemal całkowicie jałowe. Zaliczamy do nich m.in. buroziemy i szaroziemy. W dodatku bardzo często są to gleby zasolone.
Las zwrotnikowy
W niektórych miejscach strefy zwrotnikowej wilgotność jednak się pojawia. Dzieję się tak albo ze względu na oddziaływanie ciepłych prądów morskich (strefa zwrotnikowa wilgotna), albo ze względu na występowanie monsunu (strefa zwrotnikowa monsunowa). Charakteryzują się one nieco niższymi amplitudami temperatur niż strefa zwrotnikowa sucha i dość wysokimi opadami (nawet 1000-2000 mm, a w strefie monsunowej w skrajnych przypadkach nawet więcej).
Jedną z typowych formacji wilgotnego lasu strefy zwrotnikowej jest Las Atlantycki na wschodnim wybrzeżu Brazylii – np. koło Sao Paulo. Jego powstanie to zasługa ciepłego prądu morskiego
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Atlantic-Rainforest-Intervales.JPG/1280px-Atlantic-Rainforest-Intervales.JPG
Pozwala to na powstanie bujnej roślinności leśnej, która przypomina nieco las równikowy, jednak jej bioróżnorodność jest niższa ze względu na bardziej sezonowy charakter opadów (występuje dość wyraźny podział na okresy mniej i bardziej deszczowe), przez co lasy okresowo wysychają (podobnie jak wspomniane wcześniej lasy podrównikowe). Zmiany w krajobrazie, zwłaszcza w strefie monsunowej potrafią być diametralne.
Zmiany w krajobrazie obu monsunów (zimowy – suchy, letni – wilgotny) – Ghaty Zachodnie w Indiach
Źródło: https://external-preview.redd.it/5RT6bl8h3Z3roXG0UIGS8f7XWUQNbNtEG8_RBmgFa8I.jpg?auto=webp&s=8f20d647090574cf154abe7c7d169a8ab7d7a3c9
Ze względu na podobne procesy przemywania gleb przez intensywne opady, w wilgotnym typie klimatu zwrotnikowego występują gleby podobne do tych ze strefy równikowej – czerwone i czerwonożółte.
4. Strefa podzwrotnikowa
Strefy podzwrotnikowe na Ziemi, choć obejmują relatywnie niewielki obszar, należą do najbardziej zróżnicowanych przyrodniczo. Obejmują one tereny przejściowe między strefami zwrotnikowymi i umiarkowanymi. Są to m.in. Basen Morza Środziemnego, część Azji Środkowej i Wschodniej oraz środkowa część Ameryki Północnej (większość obszaru USA). Na półkuli południowej tereny znacznie mniejsze – niewielki fragment Ameryki Południowej, skraj południowej Afryki oraz południowa Australia i część Nowej Zelandii. Klimat w strefie podzwrotnikowej dzieli się na wilgotny i suchy. Podział ten związany jest z położeniem (nadmorskim, wewnątrzkontynentalnym) oraz oddziaływaniem prądów morskich, które rzutują na wielkość opadów.
Klimatogramy różnych typów klimatu w strefie podzwrotnikowej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RC46OoygtzMlF/6/960/2aoi9Wb5QUBiULPvWdCv7YjgSV1mcCNR.png oraz climate-data.org
Półpustynie gorące
Klimat podzwrotnikowy w odmianie suchej, często jest po prostu nieznacznie chłodniejszym przedłużeniem strefy zwrotnikowej suchej, zwykle jednak o nieco wyższych opadach. Z tego powodu w tej strefie powstają często półpustynie gorące. Brak opadów może być związany z obecnością zimnych prądów morskich jak ma to np. w przypadku Prądu Kalifornijskiego na zachodnim wybrzeżu USA.
Pustynia Mojave i inne pustynie zachodnich stanów USA mają już znacznie większy poziom pokrycia roślinnością niż obszary strefy zwrotnikowej – widoczne elementy formacji chaparral
Źródło: https://bellroom.pl/wp-content/uploads/2017/04/1231.jpg
Roślinność śródziemnomorska
Bardziej typową formacją strefy śródziemnomorskiej jest jednak różnego rodzaju twardolistna roślinność, posiadająca liczne regionalne nazwy. W zależności od faktycznej wielkości opadów i ich rozkładu w ciągu roku, bujność tej roślinności różni się regionalnie. Roślinność ta cechuje się zdolnością do przetrwania gorącego i suchego lata oraz łagodnej i deszczowej zimy. W basenie morza śródziemnego nazywana jest ona makią. Jej charakterystyczną cechą są zielone zarośla i krzewy oraz pojedyncze karłowate drzewa. Typowym gatunkiem tej strefy jest cyprys.
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/46/Maquis_Balagne.jpg
W nieco mniej deszczowych regionach strefy podzwrotnikowej występują inne formacje podobne do makii. W Afryce jest to fynbos (odpowiednik makii) , w Ameryce Północnej chaparral, a w Australii scrub (choć nazwy tej używa się też w innych regionach świata).
Australia scrub jest nieco bardziej suchym typem roślinności śródziemnomorskiej
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/60/CSIRO_ScienceImage_219_Fertile_Clumps_of_Scrub_in_Savannas.jpg
Dość charakterystyczną cechą klimatu podzwrotnikowego w otoczeniu formacji roślinności śródziemnomorskiej są relatywnie niezłe gleby. Należą do nich przede wszystkim gleby cynamonowe, najlepsze wśród gleb strefowych obszarów gorących. Inną odmianą niezłych gleb jest terra rossa o charakterystycznej czerwonej barwie.
Las podzwrotnikowy
Jest to jedna z najbardziej zróżnicowanych regionalnie formacji leśnych. Jej struktura zależy w znacznej mierze od faktycznej wielkości opadów. Zwykle jednak lasy te nie zrzucają liści w sezonie suchym, zwłaszcza, że jest to pora roku najcieplejsza. Ponieważ las utrzymuje liście w czasie deszczowej zimy, bywa nazywany lasem zimozielonym. Jest to las zróżnicowany gatunkowo, w Ameryce Północnej składają się na niego sekwoje, w Ameryce Południowej arakuarie, a w Australii i Nowej Zelandii eukaliptusy, w Azji z kolei rodendrony.
Zimozielone lasy eukaliptusowe w Australii i Nowej Zelandii to ciekawa forma lasu podzwrotnikowego
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Sherbrooke_forest_Victoria_220rs.jpg/1280px-Sherbrooke_forest_Victoria_220rs.jpg
Tam, gdzie strefa podzwrotnikowa dostaje się pod zwiększający opady wpływ monsunu, mamy do czynienia z wykształceniem się niezwykłej regionalnej formacji leśnej jaką jest las bambusowy. Choć bambusy występują oczywiście także w strefie zwrotnikowej i równikowej, tutaj tworzą bardziej jednolite formacje. Z taką sytuacją mamy do czynienia m.in. w Japonii, gdzie utworzono nawet Park Narodowy dla ochrony jednego z takich lasów koło Kioto.
Las bambusowy w okolicach Kioto w Japonii
Źródło: https://www.tanie-loty.com.pl/media/reviews/photos/thumbnail/600x800s/a5/9b/24/Sagano-Bamboo-Forest-Arashiyama-49-1451828228.jpg
5. Strefa umiarkowana
Strefy umiarkowane, choć faktycznie są dwie, to strefa na półkuli południowej obejmuje jedynie niewielki obszar lądowy. Istotna jest część strefy na półkuli północnej, która obejmuje znaczną część Ameryki Północnej, większość obszaru Europy oraz Azji Środkowej i Północnej. Istnienie stref umiarkowanych jest warunkowane cyrkulacją atmosfery w komórce Ferrela. Klimat umiarkowany dzieli się na dwa główne typy – ciepły i chłodny oraz trzy odmiany – morską, kontynentalną i przejściową. Wspólnym mianownikiem obu typów klimatu umiarkowanego jest sezonowa zmienność warunków atmosferycznych, obserwowana jako istnienie pór roku, z wyraźnym latem i zimą oraz istnieniem dających się wyróżnić okresów przejściowych (wiosna, jesień).
Klimatogramy różnych odmian klimatu w strefie umiarkowanej ciepłej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RC46OoygtzMlF/6/960/2aoi9Wb5QUBiULPvWdCv7YjgSV1mcCNR.png oraz climate-data.org
Ciepły typ klimatu umiarkowanego obejmuje fragment strefy sąsiadujący ze strefą podzwrotnikową. Cechą charakterystyczną jest występowanie latem temperatur powyżej lub około 20°C, co odróżnia ten typ od typu chłodnego, gdzie lata są zwykle chłodniejsze i krótsze. Zróżnicowanie trzech odmian klimatu zależy od ich położenia na osi Ocean – Ląd. Tereny nadmorskie są bardziej wilgotne (wyższe opady) i mają mniejsze amplitudy temperatur (przy nieco chłodniejszych latach, ale dużo cieplejszych zimach). Wraz z przesuwaniem się w głąb kontynentu amplitudy rosną, a zimy stają się bardziej surowe, maleją też opady, które koncentrują się głównie w sezonie letnim.
Las liściasty i mieszany strefy umiarkowanej
W morskiej i przejściowej odmianie klimatu umiarkowanego ciepłego, charakterystyczną formacją roślinności jest las liściasty i mieszany, z dominacją gatunków takich jak buk czy dąb albo grab, z ewentualną domieszką sosny, świerku i modrzewiu. Cechą typową tej formacji jest zrzucanie liści na zimę. Formacja taka stanowi roślinność naturalną wschodniej części Ameryki Północnej, Zachodniej i Środkowej Europy oraz w niewielkim stopniu wschodniej Azji.
Krajobraz lasu strefy umiarkowanej ciepłej
Źródło: https://mojchorzow.pl/thumb/uroczysko-buczyna/407598/1200/1200/o/jpg
Charakterystycznymi typami gleb tej strefy są gleby brunatne i płowe, rzadziej bielicowe. Te trzy typy gleb stanowią przytłaczającą większość gleb strefowych w regionie.
Step i suchy step
W bardziej suchej – kontynentalnej odmianie klimatu umiarkowanego ciepłego, nie ma już wystarczającej do wzrostu drzew dostawy wody, jednocześnie utrudniają to bardziej surowe zimy. W takich warunkach dobrze radzą sobie zwarte formacje trawiaste zwane stepami. Lokalnie mają inne nazwy np. preria w Ameryce Północnej, pampa w Ameryce Południowej czy puszta na Węgrzech. Pod pojęciem suchego stepu najczęściej rozumie się z kolei formacje strefy podzwrotnikowej pośrednie między stepem, półpustynią i sawanną, takie jak chaparral czy scrub. Obszary stepowe występuję przede wszystkim w środkowej części Ameryki Północnej oraz we wschodniej Europie i środkowej Azji, w małym zakresie także w Ameryce Południowej – na jej południowych skrajach. Wszystkie te formacje cechuje całkowite lub prawie całkowite pozbawienie drzew.
Typowy krajobraz Euroazjatyckiego stepu
Źródło: https://cdn.pixabay.com/photo/2016/08/11/00/12/grass-1584622_960_720.jpg
Istnieje jednak oczywiście formacja przejściowa pomiędzy lasem i stepem, którą jest lasostep. Charakteryzuje się on niewielkimi zagajnikami otoczonymi bezkresem łąk i traw.
Lasostep jest charakterystyczny zwłaszcza dla Europy Wschodniej
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5c/Лісостепова_рослинність_на_схилі_долини_Гнилого_Тікича.jpg
Formacja stepowa dostarcza niezwykle dużo masy organicznej, w porównaniu z innymi formacjami. Na skutek tej dostawy oraz sprzyjającego klimatu, tworzą się tutaj bardzo żyzne gleby o ponadprzeciętnie głębokich poziomach próchnicznych zwane czarnoziemami. Są to najlepsze rolniczo gleby świata. W miejscach, gdzie klimat jest ponadprzeciętnie suchy, powstają nieco gorsze – gleby kasztanowe.
Pustynie i półpustynie chłodne
Na pograniczu strefy podzwrotnikowej suchej (z temperaturami nieznacznie powyżej 0°C nawet w najchłodniejszych miesiącach) i kontynentalnej suchej (w wariancie skrajnie suchym – z ujemnymi temperaturami przez część roku) w Azji, za sprawą śródkontynentalnego położenia, często ponadto odciętego od zbiorników oceanicznych pasmami górskimi, dochodzi do powstawania tzw. pustyń i półpustyń chłodnych. Ich charakterystyczną cechą są relatywnie niskie temperatury w okresie „zimowym”. Ich krajobraz nie różni się od pustyń i półpustyń strefy gorącej, są one jednak znacznie chłodniejsze. Charakterystyczne dla nich są wielkie amplitudy temperatur i znaczące ekstrema termiczne odchylające się od średnich dla tych obszarów.
Miejsce takie jak pustynia Taklamakan to typowa strefa przejściowa klimatu podzwrotnikowego i umiarkowanego
Źródło: https://media.istockphoto.com/photos/shifting-sand-dunestakla-makan-desert-yutian-keriya-countyxinjiang-picture-id1163140098?k=20&m=1163140098&s=612×612&w=0&h=nGRLhzC7TYXoXaNMioLBVpCkzvCREihH0HHh14QA-cU=
Klimatogramy różnych odmian klimatu w strefie umiarkowanej chłodnej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RC46OoygtzMlF/6/960/2aoi9Wb5QUBiULPvWdCv7YjgSV1mcCNR.png oraz climate-data.org
Chłodny typ klimatu umiarkowanego obejmuje fragment strefy sąsiadujący ze strefą okołobiegunową. jest on wyraźnie chłodniejszy od typu ciepłego – lata są krótsze i rzadko osiągają temperatury około 20°C, zimy są to dłuższe i chłodniejsze, temperatury potrafią spadać nawet do -40°C. Skutkuje to powstawaniem strefy o największych na świecie amplitudach temperatury (zwłaszcza w odmianie kontynentalnej). Skróceniu ulegają także okresy przejściowe – wiosna i jesień. W zakresie opadów i amplitudy ten typ wykazuje prawidłowości analogiczne jak typ ciepły – opady maleją, a amplituda wzrasta wraz z przesuwaniem się wgłąb lądu.
Tajga (las borealny)
Typową formacją strefy umiarkowanej chłodnej, gdzie opady występują jest gęsty las iglasty, który lepiej niż liściasty znosi trudniejsze warunki termiczne. Formacja ta nosi nazwę tajgi lub lasu borealnego. W jej drzewostanie dominują zwłaszcza jodły, świerki i sosny. Formacja ta występuje w północnej części Ameryki Północnej (na znacznych obszarach Kanady), ale przede wszystkim w Europie (Skandynawia) i Azji (Syberia).
Krajobraz Tajgi (lasu borealnego)
Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/R1QVWRYbHaezC/6/2623eUUHwsTdlL77YDCPy6s4dAOt5dWe.jpg
Gleby tajgi są mało żyzne, są to przede wszystkim gleby bielicowe powstałe na skutek wymywania materii organicznej w warunkach chłodnego klimatu. W miejscach, gdzie za sprawą przemarznięcia gruntu utrudniony jest odpływ wody, mogą ponadto powstawać różnego rodzaju gleby bagienne i torfowe.
6. Strefa okołobiegunowa
Strefy okołobiegunowe obejmują obszary polarne na Ziemi, zlokalizowane w sąsiedztwie obu biegunów. Ich warunki wynikają z cyrkulacji atmosferycznej w komórce polarnej. Zasięgi stref różnią się na obu półkulach, głównie za sprawą ich modyfikacji przez oddziaływanie prądów morskich. Na półkuli południowej strefa obejmuje Antarktydę oraz Ocean Południowy i sięga fragmentów Ameryki Południowej. Na półkuli północnej strefa obejmuje znaczne obszary północnego skraju Ameryki Północnej, w tym całą Grenlandię, Ocean Arktyczny oraz północne terytoria Azji i fragmentarycznie Europy. W strefie okołobiegunowej występują dwa typy klimatu: subpolarny i polarny. Choć oba są bardzo surowe, w subpolarnym zdarzają się temperatury dodatnie (przez około 3 miesiące w ciągu roku), co pozwala na zakwit skąpej roślinności. Nie ma to miejsca w strefie polarnej, gdzie średnia temperatura jest ujemna przez cały rok i nie występuje wegetacja.
Klimatogramy różnych odmian klimatu w strefie umiarkowanej chłodnej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RC46OoygtzMlF/6/960/2aoi9Wb5QUBiULPvWdCv7YjgSV1mcCNR.png oraz climate-data.org
Tundra
Podstawową formacją strefy subpolarnej jest tundra. Pod tym pojęciem rozumie się ubogą roślinność traw, porostów, mchów, krzewów i z rzadka karłowatych drzew. Co ważne, wegetacja trwa krótko, do 3 miesięcy w ciągu roku.
Krajobraz Tundry w północnej Azji
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/Bolshezemelskaja_tundra_1.JPG
Z powodu bardzo niskich temperatur, grunt jest silnie przemarznięty, także „latem”. Dlatego na obszarach tundry obserwuje się ciekawe zjawisko wiecznej zmarzliny, czyli zamarzniętego gruntu, co uniemożliwia rozwój roślinności o złożonych systemach korzeniowych.
Przykład odsłoniętej wiecznej zmarzliny pod powierzchnią ziemi
Źródło: https://s.redefine.pl/file/o2/redefine/cp/ge/gec3jbh85hs64jierznptc5d1ct14ugj.jpg
Pod pewnymi względami tundra przypomina więc wyglądem step, jednak za sprawą niezwykle trudnych warunków, powstają tu bardzo słabe gleby tundrowe o niezwykle ubogim poziomie próchnicznym. Ponadto gleby są często oglejone (gleby glejowe). Dzieje się tak, ponieważ woda opadowa i z roztopionego śniegu nie może wsiąkać, bo grunt jest zamarznięty. Z tego powodu powstają liczne rozlewiska, bagna i podmokłości.
W warunkach południowej tundry, na granicy z tajgą występuje formacja przejściowa, która z lasu iglastego stopniowo przeistacza się w tundrę – drzewa karłowacieją, a las stopniowo rozrzedza się. Formacja ta nosi nazwę lasotundry.
Lasotundra na pograniczu tajgi i tundry
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Nain_Labrador_2008.JPG/1280px-Nain_Labrador_2008.JPG
Pustynia lodowa
W strefie klimatu polarnego średnie temperatury wszystkich miesięcy są ujemny, co oznacza, że wegetacja albo w ogóle nie występuje, albo jest bardzo krótka. Czasami jej występowanie nie jest możliwe z uwagi na zlodzenie terenu przez lądolód. W takich warunkach w strefie okołobiegunowej powstają pustynie lodowe. Ich krajobraz jest niezwykle monotonny i przygnębiający – bezkresny lód i śnieg, którego jedynym urozmaiceniem są odporne na mrozy zwierzęta takie jak pingwin (półkula południowa), niedźwiedź polarny (półkula północna) czy zwierzęta morskie np. foki.
Największą pustynią świata jest Antarktyda
Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/REQqJsIuAUSH4/5/6I1xBr48HoMwogYCQf9gpBxB99xnleza.jpg
Obszar pustyń lodowych jest duży i sięga kilkunastu milionów km2. Największy teren niemal w całości zlodzony to Antarktyda, drugi taki obszar to Grenlandia, ponadto elementy pustyni lodowej występują na wyspach Oceanu Arktycznego, zwłaszcza w Archipelagu Arktycznym oraz w niewielkim stopniu na Islandii. W takich warunkach gleby w ogóle nie występują, ponieważ nie mogą się utworzyć ze względu na stałe zamarznięcie pokrywy skalnej.
7. Astrefowe formacje roślinne
Choć strefy roślinności na Ziemi są ściśle skorelowane ze strefami klimatycznymi, czasami ze względu na specyficzne warunki lokalne pojawiają się formacje, które mogą występować tylko w ściśle określonych warunkach.
Las namorzynowy to formacje drzew poddanych pływom wybrzeży i ujść rzek
Źródło: https://img.freepik.com/premium-zdjecie/las-namorzynowy-zielone-liscie-nad-linia-wody-i-korzenie-z-podwodnym-zyciem-morskim-morze-brazylijskie_63135-1551.jpg
Jedną z formacji występujących w wielu strefach jest las namorzynowy (mangrowy), zwany też lasem pływowym. Występuje on w całej strefie międzyzwrotnikowej, a warunkiem jego istnienia jest istnienie linii brzegowej (lub ujścia rzeki) poddanej pływom morskim. W takich warunkach powstaje leśne nabrzeże z odsłoniętym systemem korzeniowym. Namorzyny występują w nabrzeżach całej strefy międzyzwrotnikowej, ale szczególnie widoczne są w Azji Południowo-Wschodniej i zachodniej Afryce.
Las łęgowy w strefie umiarkowanej
Źródło: https://zzw.waw.pl/wp-content/uploads/2017/05/IMG_5389.jpg
Pewne podobieństwo do namorzynów wykazują lasy łęgowe, czyli lasy liściaste występujące w strefie umiarkowanej, których cechą charakterystyczną jest porastanie dolin rzecznych, które rzeka okresowo zalewa. Nie występują poza obszarami koryt rzecznych.
Wiele obszarów stale podmokłych znajduje się na Syberii, gdzie woda nie może wsiąkać przez przemarznięcie gruntu
Źródło: https://smoglab.pl/wp-content/uploads/2019/08/Syberyjskie-torfowiska-w-cieniu-zmian-klimatu.jpg
Roślinność bagienna i torfowiskowa to trzecia istotna azonalna grupa roślinności. Może ona występować właściwie w każdej strefie klimatu oprócz polarnej. Jej cechą jest stała podmokłość gruntu, uniemożliwiająca stabilizację bardziej wymagającej roślinności. Z tego powodu tą formację stanowią najczęściej trawy i krzewy.
Ostatnią istotna grupę roślinności astrefowej, stanowią takie rośliny, których występowanie związane jest ze skałami. Do tej grupy należy roślinność wydmowa poza obszarami pustyń, jak również roślinność naskalna, związana z obecnością pasm górskich.
Mchy potrafią wyrosnąć na skałach, nawet tam gdzie faktycznie nie ma pokrywy glebowej
Brak komentarzy