Przemysł w Polsce

Przemysł w Polsce przez wiele lat znajdował się w głębokim kryzysie na skutek jego upadku pod koniec PRL. Obecnie Polska przechodzi renesans rozwoju przemysłu i realizuje program reindustrializacji. Nasze państwo jest 7 największym w UE i 21 na świecie krajem przemysłowym, jednocześnie producentem wielu ważnych wyrobów na skalę europejską.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Gospodarka Polski na tle Europy

III Przemysł w Polsce

1. Pojęcie i struktura przemysłu

Pod pojęciem przemysłu rozumiemy tak naprawdę cały II sektor gospodarki. Obejmuje on kilka istotnych aktywności:

• Górnictwo (przemysł wydobywczy) – działalność polegająca na pozyskiwaniu surowców mineralnych w celu ich późniejszego przetworzenia.
• Przetwórstwo przemysłowe (przemysł przetwórczy) – działalność polegająca na przetwarzaniu surowców mineralnych oraz półproduktów uzyskiwanych z rolnictwa w celu tworzenia nowych wyrobów przemysłowych.
• Budownictwo (przemysł budowlany) – działalność polegająca na budowie rozmaitych konstrukcji, w tym domów mieszkalnych, zakładów, obiektów inżynieryjnych i infrastruktury.
• Energetyka (przemysł energetyczny) i gazownictwo – działalność polegająca na wytwarzaniu i dostarczaniu energii elektrycznej i cieplnej oraz gazu.
• Zaopatrzenie w wodę i zagospodarowanie ścieków – działalność polegająca na dostawie wody oraz odbiorze ścieków.

Istnieje kilka istotnych cech charakterystycznych przemysłu, które odróżniają ten dział gospodarki od usług i rolnictwa. Są to:

• Podział pracy – produkcję realizuje grupa pracowników, a każdy jest odpowiedzialny za inny element powstającego wyrobu.
• Masowość i jednakowość wyrobów – gotowe wyroby są identyczne i powstają w wielkiej ilości.
• Nieznany odbiorca i magazynowanie – Wyroby przemysłowe nie mają z góry określonego nabywcy i są przechowywane do czasu ich kupienia przez nieokreślonego klienta.
• Wykorzystanie surowców i maszyn – w przemyśle wykorzystuje się surowce do ich przetwarzania z wykorzystaniem zaawansowanych technicznie maszyn.

Przemysł obejmuje szereg aktywności i dzieli się według różnych kryteriów. Jednym z najważniejszych jest podział na przemysł lekki i ciężki oraz przemysł zaawansowanych technologii:

• Przemysł ciężki – obejmuje przemysł wydobywczy, budowlany i energetyczny oraz część przemysłu przetwórczego. Jest nastawiony na produkcję maszyn i urządzeń oraz półproduktów do dalszego wykorzystania. Produkcja zazwyczaj przeznaczona jest dla innych branż przemysłowych i do wykorzystania w działalności gospodarczej.

Przemysł metalurgiczny np. hutonictwo to typowe aktywności przemysłu ciężkiego

Źródło: https://pph-rewa.pl/wp-content/uploads/2016/12/przemysl-metalurgiczny.jpg

• Przemysł lekki – obejmuje część przemysłu przetwórczego. Jest nastawiony na produkcję artykuł konsumpcyjnych dla odbiorców indywidualnych (konsumentów) na masową skalę, często z wykorzystaniem półproduktów pochodzących z przemysłu ciężkiego i rolnictwa.

Przemysł spożywczy jest jedną z wiodących gałęzi przemysłu lekkiego

Źródło: https://m.wm.pl/2015/03/orig/wydminy-piekarnia-2-237571.jpg

• Przemysł zaawansowanych technologii (high-tech) – opiera się na innowacjach. Dominują zarówno nowe metody produkcji, jak i nowe modele zarządzania. Gotowy produkt cechuje się wysokim stopniem zaawansowania technicznego, często przeznaczony jest jedynie dla wyspecjalizowanych odbiorców. Bardzo istotnym elementem tego typu przemysłu jest udział zaplecza naukowo-badawczego w tworzeniu wyrobów przemysłowych.

High-tech to m.in. roboty, nanotechnologie, biotechnologia, specjalistyczna aparatura badawcza, rakiety, teleinformatyka czy nowoczesna broń

Źródło: https://cms.quantridge.com/uploads/bfeffbd8d5004f82aca436d722042b1d.jpg

Struktura gałęziowa przemysłu funkcjonującego w Polsce

Źródło: Opracowanie własne.

2. Polski przemysł w okresie PRL

Polska gospodarka przez setki lat oparta była głównie na rolnictwie. I Rzeczpospolita była jednym z najważniejszych światowych producentów żywności, zwłaszcza zboża, którego eksport stanowił ważne źródło dochodów. W tym okresie jedyne przejawy działalności przemysłowej związane były z wydobywaniem niektórych surowców, zwłaszcza górnictwem soli kamiennej w Wieliczce i Bochni, które stanowią kolebkę polskiego przemysłu wydobywczego.  Podczas faktycznego okresu industrializacji, który rozpoczął się na wielką skalę w XIX wieku, Polski nie było ponieważ znajdowała się pod zaborami. Najsilniej przemysł rozwinął się w zaborze pruskim, gdzie inwestowano zwłaszcza w górnictwo węgla kamiennego na Górnym Śląsku oraz towarzyszące mu hutnictwo. Oprócz tego Prusy dynamicznie rozwijały kolej, co sprzyjało rozwojowi innych zakładów przemysłowych. Kluczowym obszarem zindustrializowanym w zaborze rosyjskim było miasto Łódź oparte o przemysł włókienniczy. Najsłabiej rozwijał się przemysł w Galicji, w zaborze Austro-Węgierskim. Dokonano tu jedynie bardziej istotnych inwestycji w wydobycie ropy naftowej, poza tym był to region bardzo zaniedbany. Po I Wojnie Światowej Polska była więc krajem bardzo słabo uprzemysłowionym. Rząd dopiero w latach 30-tych podjął bardziej istotne działania na rzecz industrializacji tworząc Centralny Okręg Przemysłowy, obejmujący głównie sektor zbrojeniowy, chemiczny i metalurgiczny. Innymi istotnymi inwestycjami były: budowa portu i stoczni w Gdyni czy budowa Zakładów Azotowych w Tarnowie-Mościcach (dziś Grupa Azoty S.A.). Działania te zostały przerwane przez wybuch II Wojny Światowej, która doprowadziła do bardzo poważnych zniszczeń w przemyśle.

Po 1945 r. władzę w Polsce przejęli komuniści, a obowiązującą doktryną gospodarczą stał się socjalizm. Podwaliną tej ideologii jest oparcie się o klasę robotniczą (proletariat), więc robotników pracujących w fabrykach. W związku z tym konieczne było przeprowadzenie uprzemysłowienia na masową skalę, w celu stworzenia tej klasy i przekształcenia rolniczej Polski w socjalistyczny kraj przemysłowy.

W PRL władze na poziomie rządowym decydowały o inwestycjach m.in. w przemyśle, a potem dokonywały tzw. „wizyt gospodarskich”

Źródło: https://d-art.ppstatic.pl/kadry/k/r/1/83/d0/55b10c6ded562_o_medium.jpg

Realizacja polityki gospodarczej PRL odbywała się zgodnie z ideą centralnego planowania w ramach tzw. planów kilkuletnich (plan 3-letni, plan 6-letni, sześć kolejnych planów 5-letnich). Zakładano w nich realizację określonych celów, głównie w zakresie tworzenia zakładów i osiągania wybranego poziomu produkcji. W ten sposób dokonywano inwestycji rządowych w wybranych sektorach (głównie w przemyśle ciężkim). Polityce gospodarczej towarzyszyła wszechobecna propaganda sukcesu.

W okresie PRL, zwłaszcza w latach 1950-1980, dokonano szeregu inwestycji w przemyśle i faktycznie dokonano wielkiej industrializacji oraz urbanizacji kraju. Głównymi efektami realizowanej polityki gospodarczej było:

• Zwiększenie udziału II sektora gospodarczego w wytwarzaniu PKB z około 25% przed 1945 do ponad 50% w 1980 r.
• Uruchomienie ponad 1600 nowych dużych zakładów przemysłowych zatrudniających ponad 100 osób, głównie w Polsce południowej (zwłaszcza na Górnym Śląsku), oraz kilka tysięcy mniejszych zakładów.
• Wzrost zatrudnienia w przemyśle z około 26% w 1945 do około 39% w 1980 (z około 1,4 miliona do ponad 5,2 miliona zatrudnionych).
• Towarzyszący uprzemysłowieniu wzrost urbanizacji – z około 30% przed II Wojną Światową do ponad 60% przed 1989 r., z wybudowaniem w miastach kilku milionów lokali mieszkalnych.
• Rozwój energetyki i budowa wielu nowych elektrowni, głównie węglowych (w tym m.in. wszystkich największych polskich elektrowni opalanych węglem brunatnym i głównych funkcjonujących obecnie elektrowni opalanych węglem kamiennym).
• Nacjonalizacja (upaństwowienie) przemysłu prywatnego i ponad 90% udział państwowej własności w strukturze produkcji przemysłowej.
• Około 3/4 środków inwestycyjnych lokowano w przemyśle ciężkim.

Z ponad 1600 dużych zakładów wybudowanych w PRL około 1000 funkcjonuje do dziś, np. jedna z największych w Europie – Cementowania Górażdże na Opolszczyźnie

Źródło: https://www.gorazdze.pl/sites/default/files/styles/story_teaser_medium/public/assets/images/10/48/gorazdze_drones-0036.jpg?itok=ojuqMM7r

Jeszcze w latach 70-tych wydawało się, że przemysł, tak jak cała gospodarka PRL dynamicznie się rozwija. Z czasem jednak okazało się, że sytuacja gospodarcza szybko się pogarsza. Ze względu na wysoki udział przemysłu w wytwarzanym PKB, to właśnie załamanie w przemyśle skutkowało upadkiem całego socjalistycznego systemu, a w konsekwencji transformacją społeczno-gospodarczą zapoczątkowaną w 1989 r.

Do głównych przyczyn upadku przemysłu u schyłku PRL należały:

• Centralne sterowanie alokacją zasobów, często niezgodnie z faktycznymi potrzebami.
• Kierowanie się kryteriami politycznymi przy podejmowaniu strategicznych decyzji, z pominięciem kryteriów ekonomicznych.
• Rażące zacofanie technologiczne i oparcie się o produkcję na kosztownych licencjach zagranicznych, przy jednoczesnej wysokiej szkodliwości dla środowiska naturalnego.
• Niski poziom wydajności pracy, słaba organizacja pracy i rażąco złe zarządzanie przy jednoczesnym nadmiernym zatrudnieniu (ukrywanie bezrobocia).
• Przeinwestowanie przemysłu ciężkiego i niedoinwestowanie przemysłu lekkiego.
• Nierentowność tworzonych zakładów m.in. ze względu na sztuczne zaniżanie cen gotowych wyrobów.
• Powszechne marnotrawstwo zasobów, m.in. brak technologii energooszczędnych z uwagi na tymczasowo niskie koszty energii.
• Eksport wyrobów przemysłowych na rynki zagraniczne z zastosowaniem bardzo niskich cen w celu sztucznego podniesienia ich konkurencyjności.
• Rabunkowa gospodarka surowcowa.

3. Przemiany strukturalne w Polskim przemyśle

W efekcie realizowanej polityki w PRL, przemysł znalazł się na krawędzi całkowitego załamania w latach 80-tych. Rozwijane za pieniądze z zagranicznych kredytów zakłady przynosiły mniejsze zyski, niż koszty obsługi długu. W ten sposób PRL wpadł w spiralę zadłużenia, a żeby utrzymać produkcję zakładów, rząd musiał wciąż opłacać importowane licencje i części do wykorzystywanych maszyn. Żeby utrzymać miejsca pracy i zapewnić dostawę produktów na rynek, rząd musiał dotować zakłady przemysłowe. W ten sposób cały system socjalistyczny w istocie zbankrutował.

W latach 1989 – 1990 dokonano transformacji gospodarczej i wprowadzono zasady gospodarki rynkowej opartej o konkurencję. Istniejące zakłady były do tych realiów całkowicie nieprzystosowane, zaczęły w krótkim czasie upadać i generować masowe bezrobocie. W celu ratowania miejsc pracy, podjęto procesy restrukturyzacji oraz prywatyzacji zakładów przemysłowych. Część z nich wykupił kapitał zagraniczny. W krótkiej perspektywie czasowej doszło do załamania produkcji, bezrobocia i kryzysu gospodarczego. Wprowadzone zmiany w dłuższej perspektywie poskutkowały jednak znaczącą poprawą sytuacji gospodarczej i znaczącym wzrostem efektywności produkcji przemysłowej.

Struktura własnościowa przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce – porównanie lat: 1987 i 2020

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Największe zmiany w przemyśle dotyczą struktury własnościowej. Jeszcze w 1987 r., więc bezpośrednio przed początkiem transformacji gospodarczej, 98,5% przedsiębiorstw stanowiło własność publiczną – państwową lub spółdzielczą. Na skutek wdrożonych reform gospodarczych, doszło do wyprzedaży przemysłu publicznego i jego sprywatyzowania. Obecnie ponad 99% przemysłu należy do sektora prywatnego. Choć tylko 1,5% wszystkich firm prywatnych jest własnością kapitału zagranicznego, to są to głównie duże przedsiębiorstwa, które dają zatrudnienie około 1/4 pracowników tego sektora.

Skumulowana wartość produkcji przemysłowej i zatrudnienie w II sektorze w latach 1990-2020, przy wartości 100% dla roku 1990

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Mimo istotnego spadku zatrudnienia w II sektorze (31,5% w 2020 r. wobec 35,5% w 1990 r.), wartość sprzedanej produkcji przemysłowej niemal co roku rosła od czasu urynkowienia gospodarki. W 2020 r. było to 530% (wartość skumulowana 1990-2020) względem 100% w 1990 r. (więc ponad pięciokrotnie więcej). Dla porównania przez całe lata 80-te – w warunkach gospodarki socjalistycznej – wartość ta niemal stała w miejscu.

Struktura wielkościowa przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce – porównanie 1987 i 2020 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Znaczące przemiany nastąpiły także w strukturze wielkości zakładów przemysłowych. W 1987 małe zakłady (zatrudniające do 100 pracowników) stanowiły tylko około 13,4% wszystkich w przemyśle. Bardzo dużą grupę stanowiły zakłady wielkie, liczące ponad 1000 pracowników. Dziś sytuacja jest zupełnie inna. W przemyśle, tak jak w całej gospodarce, dominuje sektor małych i średnich przedsiębiorstw (do 250 pracowników), a podmioty zatrudniające do 100 pracowników to niemal 85% wszystkich w tym sektorze (z czego 75% przypada na podmioty najmniejsze – do 49 pracowników). Duże zakłady, liczące ponad 1000 pracowników, stanowią mniej niż 1% zakładów przemysłowych, generują jednak wciąż dużą liczbę miejsc pracy – około 28%, niemal identyczną, jak stanowiące 85% wszystkich – podmioty do 100 pracowników. Takie przemiany ściśle związane są z urynkowieniem gospodarki, gdzie państwowe molochy (wielkie zakłady) słabiej radzą sobie od dynamicznych, małych przedsiębiorstw.

4. Polski przemysł kiedyś i dziś

Mimo kosztów transformacji gospodarczej, Polska przeżywa obecnie renesans przemysłu za sprawą procesu reindustrializacji (ponownego rozwoju sektora przemysłowego). Współczesny przemysł Polski jest znacznie bardziej nowoczesny, elastyczny, dynamiczny i dochodowy w porównaniu z tym, jaki odziedziczyła Polska po okresie PRL. Obecnie ocenia się, że koszty przemian strukturalnych w przemyśle, zwłaszcza koszty społeczne – były trudne do uniknięcia w warunkach, w których te zmiany były dokonywane. Obecnie Polska jest jednym z kluczowych krajów przemysłowych Europy, co zawdzięcza m.in:

• Względnie dużą elastycznością rynku pracy.
• Niskimi kosztami produkcji przemysłowej.
• Dużą i szybko rosnącą wydajnością i efektywnością produkcji.
• Dobra jakość tworzonych produktów i wytworzenie się marek cenionych na świecie.
• Dogodnym położeniem geograficznym umożliwiającym handel na wielu kierunkach, w tym m.in. eksport do krajów UE, zwłaszcza do Niemiec.
• Nadmorskie położenie ułatwiające udział w handlu światowym.
• Obecność wszechstronnej grupy pracowników – zarówno słabo wykwalifikowanej siły roboczej jak i kadry specjalistów.
• Korzystne rozwiązania podatkowe sprzyjające inwestycjom zagranicznym, w tym istnienie Specjalnych Stref Ekonomicznych.
• Duże wysiłki rządowe ukierunkowane na rozwój i modernizację przemysłu oraz angażowanie w ten proces dużych nakładów finansowych.
• Dobre zaplecze materiałowe dla rozwoju niektórych branż np. meblarskiej.

Porównanie produkcji wybranych wyrobów przemysłowych w 1985 r. i w 2020 r. w Polsce

Źródło: Opracowanie własne.

Polska jest obecnie jednym ze światowych liderów produkcji AGD i RTV (1 miejsce w UE) w tym telewizorów, mebli (3 miejsce w UE), autobusów (1 miejsce w UE). W Polsce produkuje się też samochody osobowe dla zagranicznych marek. Wciąż odgrywamy także istotną rolę w górnictwie – jesteśmy liderem produkcji miedzi w UE oraz mamy drugie miejsce w wydobyciu węgla kamiennego i brunatnego. Oprócz tego Polska produkuje uzbrojenie – m.in. śmigłowce i artylerię. Polska jest też bardzo poważnym graczem na europejskim rynku przemysłu spożywczego. Od wielu lat w kryzysie są z kolei przemysł odzieżowy (w tym obuwniczy) oraz przemysł morski.

Na skutek przemian strukturalnych w przemyśle, w 2019 r. Polska zajmowała wysokie 21 miejsce w wartości produkcji przemysłowej na świecie i 7 miejsce w Unii Europejskiej. Dzięki dokonanym przemianom w przemyśle, Polska z kraju taniej i słabej jakościowo produkcji, stała się jednym z europejskich liderów procesu reindustrializacji. Wciąż jednak pozostaje wiele do zrobienia w zakresie rozwoju w Polsce przemysłu zaawansowanego technologicznie, konieczne są także istotne inwestycje w energetyce, m.in. w związku z wyzwaniami klimatycznymi i koniecznością odchodzenia od węgla.

5. Okręgi przemysłowe w Polsce

Koncentracja dużej ilości zakładów przemysłowych na niewielkim obszarze prowadzi do powstania okręgu przemysłowego, czyli dużego, uprzemysłowionego obszaru miejskiego, w którym zakłady z różnych gałęzi przemysłu współistnieją, a często także współpracują ze sobą i są ze sobą w jakimś stopniu (ekonomicznie, produkcyjnie, technicznie) powiązane. Istnienie okręgów przemysłowych przyczynia się do bardziej efektywnego wykorzystania możliwości produkcyjnych przemysłu.

Mapa rozmieszczenia głównych okręgów przemysłowych w Polsce

Źródło: http://www.wiking.edu.pl/upload/geografia/images/Polska_firmy.jpg

W Polsce okręgi przemysłowe koncentrują się głównie wokół dużych miast Polski Południowej – najgęściej zaludnionej i mającej najwyższy poziom rozwoju infrastruktury części Polski. Zapewnia to zarówno zasoby pracowników, jak i rynek zbytu oraz możliwości importu półproduktów i eksportu gotowych wyrobów.

Charakterystyka głównych okręgów przemysłowych w Polsce

Źródło: Opracowanie własne.

Zainteresował Cię ten temat?
Sprawdź bardziej rozbudowane opracowania o podobnej tematyce (dla liceum ogólnokształcącego):

• Przemiany strukturalne przemysłu w Polsce
• Czynniki lokalizacji i rozwoju przemysłu
• Przemysł tradycyjny a przemysł zaawansowanych technologii
• Okręgi przemysłowe i technopolie na świecie