Polska jest krajem od początku swojego istnienia oparta o działalność rolniczą. Mimo, iż warunki rozwoju rolnictwa w naszym kraju należą do przeciętnych, Polska należy do ważnych europejskich i światowych producentów różnych wyrobów rolnych. Problemem Polskiego rolnictwa oprócz średnich warunków przyrodniczych, należy niedoskonałe zarządzanie.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Gospodarka Polski na tle Europy
I Warunki rozwoju rolnictwa w Polsce
Rolnictwo jest ważnym działem gospodarki, główną częścią sektora pierwszego obejmującego także leśnictwo i rybołówstwo. Obejmuje uprawę roślin i chów zwierząt, a jego podstawowym zadaniem jest produkcja żywności oraz dostarczanie półproduktów dla przemysłu. Rozwój rolnictwa zależy od szeregu czynników, które kwalifikuje się do dwóch grup: warunków przyrodniczych i warunków pozaprzyrodniczych jego rozwoju.
1. Przyrodnicze warunki rozwoju rolnictwa w Polsce
Podstawowym przyrodniczym warunkiem rozwoju rolnictwa jest agroklimat. Pojęcie to odnosi się do wszystkich parametrów klimatyczno-pogodowych, wpływających na produkcję roślinną i zwierzęcą i obejmuje:
- Temperaturę powietrza i jej skutek czyli długość okresu wegetacyjnego.
- Wielkość i rozkład opadów.
- Wiatr.
- Nasłonecznienie.
- Inne zjawiska takie jak przymrozki.
Wymienione elementy mają w Polsce zróżnicowany charakter, w różnych obszarach kraju. Najbardziej istotnym parametrem agroklimatycznym jest temperatura powietrza, warunkująca długość okresu wegetacyjnego. Okres wegetacyjny występuje, gdy średnia dobowa temperatura powietrza przekracza 5°C. Długość okresu wegetacyjnego różni się, pomijając obszary górskie wynosi od nieco ponad 190 dni na północnym wschodzie kraju (Pojezierze Suwalskie) do ponad 235 dni na Nizinie Śląskiej, Kotlinie Sandomierskiej i Pobrzeżu Szczecińskim w Polsce południowo-zachodniej, południowej i północno-zachodniej. Długość okresu wegetacyjnego rośnie w Polsce, za sprawą zachodzących zmian klimatu. Więcej na ten temat możesz przeczytać w tym temacie. Zasadniczo warunki termiczne są raczej korzystnym czynnikiem rozwoju rolnictwa w naszym kraju. Nie pozwalają one co prawda na uprawę roślin tropikalnych, ale świetnie sprawdzają się w uprawie większości popularnych na świecie zbóż, owoców i warzyw. Nie stanowią też żadnej istotnej bariery dla chowu głównych gatunków zwierząt. Pewnym problemem są jednak wiosenne przymrozki, które mają szczególnie niekorzystny wpływ na uprawy niektórych owoców.
Bardzo istotnym parametrem są także opady. Dostawa wody jest niezbędna dla rozwoju wszelkiego życia biologicznego. Roczna suma opadów w naszym kraju to już obecnie ponad 600 mm rocznie co jest wartością raczej korzystną, ale przestrzenny rozkład tych opadów jest dla rolnictwa zdecydowanie mało korzystny. Największą dostawę wody otrzymują obszary górskie i pojezierne, które mają znikome znaczenie w rolnictwie, podczas gdy najważniejsze Polskie obszary rolne w pasie nizin, zmagają się z suszami. Za sprawą zmian klimatycznych susze występujące naprzemiennie z burzami i ulewami, często także silnymi wiatrami i gradobiciem, mają silnie negatywny wpływ na produkcję roślinną.
Warunki agroklimatyczne w Polsce (skala punktowa 0 – 100 pkt)
Źródło: https://www.agrofakt.pl/agroklimat-w-polsce/
Ogólne warunki agroklimatyczne są więc najlepsze w Polsce południowej i południowo-zachodniej, na obszarach o niskich wysokościach nad poziomem morza. Najgorsze warunki panują w górach. Przeciętne warunki są w Polsce północno-wschodniej, w tym zwłaszcza na Podlasiu i Suwalszczyźnie, a także w znacznej części Pojezierza Pomorskiego.
Oprócz wód opadowych, pewną rolę w rozwoju rolnictwa odgrywają stosunki wodne związane z zasobami wód powierzchniowych – rzek i jezior oraz występowaniem wód podziemnych. Są one jednak wypadkową klimatu i jego elementu – opadów, a także w pewnym stopniu ukształtowania powierzchni terenu. Stosunki wodne są w większości obszaru Polski dość korzystne, w Polsce występuje wiele cieków i zbiorników wód powierzchniowych, a wody podziemne zalegają płytko. Polska nie radzi sobie jednak dostatecznie z wykorzystaniem tych wód w produkcji rolnej. Główne wysiłki koncentrują się na melioracji obszarów o nadmiernym uwodnieniu. m.in. na Żuławach Wiślanych.
Oprócz agroklimatu, kluczowym czynnikiem rozwoju rolnictwa są gleby. W Polsce dominują gleby średniej jakości (brunatne i płowe – 52% pokrywy glebowej kraju). Duży jest jednak udział różnego rodzaju gleb słabych i bardzo słabych (bielicowe – 26%, górskie – 6%, bagienne – 7%, antropogeniczne – 1%). Poniżej 10% pokrywy glebowej, stanowią najkorzystniejsze typy gleb: mady rzeczne, czarnoziemy, czarne ziemie czy dobre rędziny. Nawet w tej grupie, w liczącej VI klas bonitacji gleb statystyce, tylko 3,5% pokrywy glebowej kraju mieści się w klasie I lub II. Ponad połowę pokrywy glebowej stanowią gleby klas III i IV, czyli gleby średniej przydatności. Najlepsze obszary gleb w Polsce występują w kilku regionach: Żuławach Wiślanych, części Wyżyny Lubelskiej i części Niziny Śląskiej. Najgorsze z kolei na granicznych obszarach pojezierzy oraz na obszarach bagiennych Polski północno-wschodniej oraz w górach – na południu kraju. Więcej o pokrywie glebowej kraju możesz przeczytać tutaj. Zasadniczo jednak w Polsce wykorzystuje się zarówno lepsze (do produkcji roślinnej) jak i raczej słabe gleby, które znajdują zastosowanie jako łąki i pastwiska wykorzystywane przy chowie bydła.
Ostatnim istotnym czynnikiem przyrodniczym jest ukształtowanie powierzchni. Parametr ten jest w grupie czynników przyrodniczych dla Polski najkorzystniejszy, ponieważ ponad 90% powierzchni kraju stanowią niziny, w większości łagodnie nachylone lub mające charakter rozległych równin. Taki układ rzeźby ma prawie 2/3 powierzchni Polski, zwłaszcza w pasie nizin. Jedynie obszary górskie oraz częściowo – pasa wyżyn i pasa pojezierzy, są terenami o zbyt silnie zróżnicowanej rzeźbie (np. zbyt dużym nachyleniu stoków), co utrudnia lub uniemożliwia prace rolnicze, ale częściowo grunty te można jeszcze wykorzystywać do wypasu zwierząt (np. owiec w górach). Skutkiem ukształtowania powierzchni jest też ekspozycja stoków. Ekspozycja południowa w przypadku państw położonych na półkuli północnej (na północ od zwrotnika raka) jest korzystniejsza, od ekspozycji północnej, zapewnia ona większą dostawę niezbędnej energii słonecznej.
2. Pozaprzyrodnicze warunki rozwoju rolnictwa w Polsce
Choć podstawą dla rozwoju działalności rolnej są warunki naturalne, umiejętność ich właściwego wykorzystania zależy już w zupełności od czynników pozaprzyrodniczych. Jest ich bardzo wiele i są silnie zróżnicowane.
W wielu krajach świata, jako podstawową miarę rozwoju rolnictwa i tym samym możliwości jego rozwoju, przyjmuje się mechanizację i chemizację rolnictwa. Pierwsze z pojęć odnosi się do ilości wykorzystywanego w rolnictwie sprzętu technicznego, którego podstawowym elementem są ciągniki (traktory), w bardziej zaawansowanej formie – kombajny rolnicze. W tej mierze Polskie rolnictwo należy do teoretycznie ścisłej światowej czołówki najbardziej zmechanizowanych. Pod względem zarówno ogólnej liczby ciągników, jak i ich ilości na 1000 mieszkańców, Polska znajduje się wśród 10 najbardziej zmechanizowanych państw świata. Te informacje niewiele mówią jednak o jakości sprzętu, za to bardzo wiele o rozdrobnieniu gospodarstw i braku umiejętności współdzielenia sprzętu rolniczego przez Polskich rolników. W Polsce jest niemal 1,5 miliona ciągników, czyli więcej niż we Francji czy Niemczech, prawie tyle co w Indiach i niemal dwukrotnie więcej niż w Rosji czy Chinach. W oczywisty sposób można sobie wyobrazić, że moc przerobowa tych maszyn nie jest w pełni wykorzystywana, według danych GUS w Polsce średnio na jeden ciągnik przypada mniej niż 10 ha powierzchni.
Wykorzystanie ciągników jest silnie zróżnicowane przestrzennie. Średnio w Polsce na 1000 ha powierzchni użytków rolnych przypada około 100 ciągników. Zdecydowanie niższe wartości przypadają w tych województwach, gdzie średnia powierzchnia gospodarstw rolnych jest większa (czytaj dalej), czyli na terenie tzw. „Ziem Odzyskanych”. Z kolei tam, gdzie dominują małe gospodarstwa – w Polsce południowo-wschodniej – ciągników jest bardzo dużo; najwięcej w Małopolsce – aż 194 ciągniki na 1000 ha, podczas gdy w lubuskim jest to tylko 45 maszyn na 1000 ha.
Zużycie nawozów chemicznych w kg/ha użytków rolnych i liczba ciągników rolniczych na 1000 ha powierzchni użytków rolnych w 2020 r. w Polsce według województw
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Także w zakresie wykorzystania w rolnictwie nawozów sztucznych, występują duże dysproporcje regionalne. Średnio w Polsce w 2020 r. na jeden hektar użytków rolnych przypadało 133 kg nawozów sztucznych. Najwięcej wykorzystywano ich w opolskim – ponad 190 kg, a średnio więcej w pasie województw środkowo-zachodnich. Najmniejsze zużycie było w małopolskim i podkarpackim – po około 86 kg. Ogółem Polska należy do krajów stosujących nawozy sztuczne w stopniu zrównoważonym, optymalnym – odpowiadającym wartościom dla państw wysokorozwiniętych, jednocześnie nie nadużywając ich (w porównaniu np. z Japonią, gdzie zużycie to jest trzykrotnie większe). Większe zużycie nawozów występuje w tym przypadku w województwach lepiej rozwiniętych, gdzie rolnicy posiadają środki finansowe umożliwiające wykorzystanie chemizacji w rolnictwie.
Bardzo istotnym elementem rozwoju rolnictwa jest struktura agrarna, czyli struktura własnościowa i wielkościowa gospodarstw rolnych. Struktura własnościowa gospodarstw w Polsce jest bardzo prosta, ponieważ niemal 100% gospodarstw to indywidualne (prywatne) gospodarstwa będące własnością rolników. W przeszłości, tj. przed 1989 r., na części terytorium („Ziemie Odzyskane”), funkcjonowały Państwowe Gospodarstwa Rolne, stanowiące własność rządu. Zostały one później sprywatyzowane. Właśnie w tych województwach, w których one istniały, obecnie średnia powierzchnia gospodarstw rolnych jest największa, ponieważ niewielka grupa rolników skupiła większość gruntów dawnych PGR. Odmienna sytuacja panuje w tej części kraju, gdzie PGR-ów nie było, lub było ich niewiele, czyli zwłaszcza w Polsce południowo-wschodniej. Tam na skutek dzielenia gruntów między dziedziczącą rodzinę rolnika, doszło do rozdrobnienia ziemi i gospodarstwa są bardzo małe.
Średnia powierzchnia gospodarstw rolnych i struktura wielkościowa gospodarstw według województw w Polsce w 2020 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Średnia wielkość gospodarstwa rolnego w Polsce wynosiła w 2020 r. 11,1 ha (1 hektar = 100 a [arów] = 10 000 m2). To więcej niż w przeszłości, ale znacznie mniej niż w krajach wysokorozwiniętych, gdzie sięga ona kilkudziesięciu lub nawet ponad 100 hektarów. Średnia dla Unii Europejskiej to ponad 16 ha. W Polsce dominuję gospodarstwa małe – 52% ma mniej niż 5 hektarów, 32% między 5 a 15 hektarów, a tylko 16% gospodarstw jest większe niż 15 hektarów. Największe są średnio gospodarstwa „Ziem Odzyskanych” – w zachodniopomorskim to nawet 31 ha, podczas gdy w Małopolsce tylko 4,3 ha. Na „Ziemiach Odzyskanych” jest także największy odsetek większych gospodarstw – w warmińsko-mazurskim 37,6% z nich ma ponad 15 ha, podczas gdy w Małopolskim takich gospodarstw jest tylko 3%. W tym województwie dominują małe gospodarstwa do 5 ha – jest ich aż 81%. Najmniej takich gospodarstw jest na Podlasiu – 29%, gdzie dominują gospodarstwa między 5 a 15 ha (42%).
Rozdrobnienie gruntów rolnych (widoczne na zdjęciu jako mozaika różnych fragmentów pól) jest największym problemem rozwoju polskiego rolnictwa
Źródło: https://pbs.twimg.com/media/EdTHjHEWoAEWHqw.jpg
Jednym z kolejnych czynników rozwoju rolnictwa jest ogólny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym zwłaszcza poziom rozwoju przemysłu, zwłaszcza przemysłu spożywczego, chemicznego i maszynowego. Wskazuje on na zdolność gospodarki do zapewniania niezbędnych dla rozwoju rolnictwa artykułów (urządzenia i maszyny, nawozy, środki ochrony roślin), jak również zdolność do wykorzystania potencjału rolnictwa do tworzenia bardziej złożonych produktów (przetwórstwo spożywcze). Polska zaliczana jest do krajów bardzo wysoko rozwiniętych i czynnik ten bardzo korzystnie wpływa na rozwój polskiego rolnictwa.
Jednym z najważniejszych zakładów przemysłowych (rangi światowej) istotnych dla rozwoju rolnictwa w Polsce jest Grupa Azoty w Puławach (woj. lubelskie) produkujące m.in. nawozy sztuczne
Źródło: https://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/FqTktkuTURBXy85NWJhNzQ4MS1lYjI2LTQyZjctYjg3YS01N2ZhYzRlYTQ1ZDguanBlZ5GTBc0EsM0CpA
Istotnym czynnikiem rozwoju rolnictwa jest poziom kultury rolnej, definiowanej jako ogólna wiedza i umiejętności rolników. Czasami pojęcie to utożsamiane jest z kapitałem ludzkim w rolnictwie. Podstawowym kryterium miary jest wykształcenie rolnicze.
Wykształcenie właścicieli gospodarstw rolnych w Polsce w 2010 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Choć wykształcenie rolników w Polsce stale wzrasta, pozostaje ono na relatywnie niskim poziomie. Większość (59%) właścicieli gospodarstw rolnych nie posiada w ogóle wykształcenia rolniczego, a Ci, którzy je posiadają, najczęściej ukończyli jedynie kurs rolniczy. Niewielki jest odsetek osób posiadających wykształcenie wyższe rolnicze (inżynier rolnictwa). Przeciętnie dwukrotnie więcej mężczyzn niż kobiet jest właścicielami gospodarstw rolnych. Choć ogólny poziom wykształcenia jest przeciętnie wyższy u kobiet, to tylko 30% z nich posiada wykształcenie rolnicze, podczas gdy wśród mężczyzn przy niższym poziomie wykształcenia, ukierunkowanie na rolnictwo sięga prawie 50%. Poziom kultury rolnej w Polsce stale się poprawia, ale jest wciąż relatywnie słaby i jest to jeden z czynników ograniczających rozwój polskiego rolnictwa. Statystycznie najgorzej wykształceni są posiadacze najmniejszych, kilkuhektarowych gospodarstw.
Jako ważny czynnik rozwoju rolnictwa postrzegane są zasoby pracy. Pozornie wydaje się, że ten czynnik jest w Polsce niekorzystny, ponieważ obszary wsi, zwłaszcza w Polsce wschodniej, zmagają się z problemem starości demograficznej – brakuje ludzi młodych. Faktycznie jednak, w Polsce mamy obecnie zjawisko przerostu zatrudnienia w rolnictwie, który jest nieadekwatnie wysoki do poziomu rozwoju gospodarczego kraju. W rolnictwie istnieją wciąż spore rezerwy zasobów pracy, które można wykorzystać w innych sektorach gospodarki. W sposób naturalny, wraz z przechodzeniem na emeryturę „małych” rolników w Polsce wschodniej, zachodzi zjawisko koncentracji gruntów i rośnie średnia wielkość gospodarstw rolnych. Starość demograficzna, choć jest niekorzystna społecznie, przyczynia się jednak do poprawy struktury agrarnej i tym samym najpewniej poprawi ogólną produktywność rolnictwa na obszarach dotkniętych tym problemem.
Bardzo istotnym czynnikiem rozwoju rolnictwa jest polityka rolna. Składają się na nią dwa zasadnicze elementy:
- Krajowa polityka rolna.
- Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej.
Krajowa polityka rolna jest obecnie w dużej mierze zbieżna z polityką całej Unii Europejskiej. Państwo dysponuje jednak pewnymi własnymi narzędziami umożliwiającymi wpływ na sektor rolny, takimi jak:
- Prowadzenie skupów interwencyjnych – czyli odkupowanie przez Państwo płodów rolnych, w celu podniesienia ich ceny na rynku. Działanie to podejmowano często przed wejściem Polski do UE w przypadku kryzysu na rynku płodów rolnych takich jak np. zboże czy mleko.
- Tworzenie instytucji wspierających rozwój rolnictwa – m.in. szkół rolniczych (w tym wyższych), Ośrodków Doradztwa Rolniczego czy wspomagającej rolnictwo także finansowo Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
- Kontrola obrotu gruntami rolnymi, np. wprowadzone w Polsce ograniczenia sprzedaży ziemi rolnej podmiotom zagranicznym.
- Preferencyjne zasady świadczeń społecznych w ramach KRUS (Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego) – dedykowane wyłącznie rolnikom.
ARiMR wspiera m.in. zmiany strukturalne w Polskim rolnictwie
Źródło: https://www.gov.pl/photo/format/b06fa70e-bdaa-4ced-86f4-7ab8d7d59c04/resolution/1920×810
Obecnie najbardziej istotne znaczenie ma jednak Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej. Rolnictwo stanowi jeden z głównych wydatków z budżetu Unii (około 30% wydatków na lata 2021-2027). Obejmuje ona kilka kluczowych elementów:
- Dopłaty bezpośrednie – wsparcie finansowe dla rolników z tytułu posiadania gospodarstwa przyznawane raz do roku, a także do wybranych upraw lub chowu wybranych zwierząt. Kwoty różnią się między sobą i wynoszą od kilkudziesięciu do kilkuset złotych rocznie za każdy hektar/sztukę.
- Hamowanie importu tańszych płodów rolnych spoza UE i preferowanie własnych, unijnych wyrobów rolnych.
- Finansowanie prowadzonych przez rządy skupów interwencyjnych.
- Limity produkcji niektórych wyrobów (obecnie już znoszone) np. mleka czy cukru, w celu sztucznego podniesienia ich ceny.
- Finansowanie przemian strukturalnych w rolnictwie, w celu poprawy jego wydajności i konkurencyjności.
- Pula środków na rozwój obszarów wiejskich, w tym tworzenie na ich obszarze pozarolniczych miejsc pracy, inwestycje w infrastrukturę oraz rozwój życia społecznego.
Jednym z elementów polityki rolnej jest dokładne znakowanie krajów pochodzenia produktów dostępnych w sklepach
Źródło: https://warszawawpigulce.pl/wp-content/uploads/2015/12/DSC_1314.jpg
3. Warunki rozwoju rolnictwa w Polsce, a warunki rozwoju rolnictwa w Europie
Choć Polska jest krajem o zróżnicowanych warunkach rozwoju rolnictwa, ogólnie można je zakwalifikować jako średnio-dobre. W Europie występują zarówno państwa o lepszych, jak i o gorszych warunkach rozwoju rolnictwa. Zasadniczo zarówno warunki przyrodnicze jak i pozaprzyrodnicze rozwoju rolnictwa w Europie, są dobre.
Przede wszystkim w Europie panuje korzystny klimat, łagodny w ciepłej lub przejściowej odmianie umiarkowanego z wystarczająco wysokimi opadami. Takie warunki obejmują Europę Zachodnią i Środkową. Pozwala na uprawę większości zbóż, owoców i warzyw, stanowiących podstawę wyżywienia. Z kolei w Europie Południowej jest cieplej i bardziej słonecznie, co pozwala na uprawę innych interesujących roślin np. oliwek, winorośli czy pomidorów. Jedynie w Europie Północnej, gdzie jest znacznie chłodniej, rozwój rolnictwa jest ograniczony.
Ogólnie Europa jest najbardziej nizinnym kontynentem oprócz Australii, na większości obszaru – tak jak w Polsce, panują więc sprzyjające warunki terenowe do uprawy Ziemi. Pod tym względem szczególnie korzystnie oprócz Polski wypadają: Francja (północna), Wielka Brytania (w Anglii), Niemcy (północne), Niderlandy, Belgia, Dania oraz kraje wschodnioeuropejskie w tym zwłaszcza Ukraina i częściowo Rosja, a także niemal całe Węgry. Znacznie gorsze warunki mają kraje Skandynawii oraz Państwa Śródziemnomorskie i Alpejskie, gdzie występują liczba obszary górskie i wyżynne o urozmaiconej rzeźbie terenu
Europa jest kontynentem o w znacznej mierze bardzo korzystnej dla rolnictwa rzeźbie terenu
Źródło: https://pbs.twimg.com/media/E-CF1JSWYAAPk3U?format=jpg&name=4096×4096
Nieco inaczej przedstawia się europejska struktura gleb. Panuje tu silne zróżnicowanie związane z klimatem i ukształtowaniem powierzchni. Najlepsze gleby na świecie są w Ukrainie, która nazywana była europejskim spichlerzem zboża. Dobre gleby – mady rzeczne są też w Niderlandach, w mniejszym stopniu w innych krajach zachodnioeuropejskich, także we Francji, która cieszy się również dobrymi glebami brunatnymi. Kraje te mają znacznie korzystniejsze warunki niż Polska. Inaczej jest w krajach górzystych, gdzie oprócz warunków terenowych także gleby są bardzo słabe. W Europie Południowej poza górami występują jeszcze korzystne gleby cynamonowe. Najsłabiej wypada ponownie Europa Północna, gdzie dominują bielice.
Wśród pozaprzyrodniczych warunków rozwoju rolnictwa, warto odnieść się przede wszystkim do struktur wielkości gospodarstw. Ta jest najkorzystniejsza w Europie Zachodniej – Niemczech, Niderlandach, Francji i Wielkiej Brytanii. Gospodarstwa są tam nawet ponad 5-krotnie większe niż średnio w Polsce. Lepiej wykształceni są także tamtejsi rolnicy. Trudniejsza sytuacja panuje w Europie Wschodniej – tutaj brakuje środków na zakup maszyn i chemizację, co ogranicza produkcję rolną. Ogółem Europa jest jednak kontynentem najlepiej rozwiniętych krajów świata, co zapewnia dobre warunki finansowe i organizacyjne także dla rozwoju rolnictwa, a europejski przemysł produkuje wszystkie niezbędne dla jego rozwoju wyboru.
Wysokość uśredniona dopłat bezpośrednich w wybranych państwach UE w 2018 r.
Źródło: Opracowanie własne.
Ważnym elementem pozaprzyrodniczym rozwoju rolnictwa w Unii Europejskiej jest polityka. Pod tym względem państwa członkowskie nie są traktowane równo. Okazuje się, że dopłaty do hektara w Polsce są znacznie niższe niż w wielu krajach Europy Zachodniej. Z tego powodu polskim rolnikom trudniej jest konkurować ze swoimi zagranicznymi kolegami. Państwa spoza Unii nie mogły jednak wcale liczyć na takie wsparcie z budżetu wspólnoty.
Brak komentarzy