Wody powierzchniowe w Polsce

Polska jest krajem zasobnym w wody powierzchniowe. Aż 12 rzek ma ponad 200 kilometrów długości, istnieją także setki innych istotnych cieków. Nie brakuje także jezior. Tylko takich o powierzchni większej niż 1 hektar jest w Polsce ponad 7 tysięcy. Istnieje też znacznie więcej mniejszych zbiorników naturalnych i liczne zbiorniki sztuczne.

Spis tematów (kliknij na temat, aby przejść do strony)

Środowisko Polski na tle Europy

VII Wody powierzchniowe w Polsce

1. System rzeczny 

Rzeka to naturalny ciek, który zgodnie z działaniem grawitacji płynie od wyżej położonego źródła do niżej położonego ujścia. Źródłem rzeki jest najczęściej wypływ wód podziemnych ze szczelin skał. Jeżeli rzeka kończy swój bieg w morzu lub oceanie, miejsce to nazywamy jej ujściem. Czasami jednak rzeka uchodzi do innej rzeki, czyli kończy swój bieg zasilając większy ciek. Taka rzeka staje się wtedy dopływem rzeki głównej. Cały obszar zasilania wodami opadowymi lub płynącymi po powierzchni do danej rzeki nazywamy z kolei zlewnią. Jeżeli pod uwagę bierzemy z kolei cały system rzeczny, czyli rzekę wraz z jej dopływami – mówimy o dorzeczu. Granicę dorzecza stanowi dział wodny. Z kolei obszar, z którego wody spływają do jednego morza lub oceanu nazywamy zlewiskiem.

Prosty schemat systemu rzecznego

Źródło: Opracowanie własne – Julia Babś.

Zakończenie biegu rzeki w morzu lub oceanie może wyglądać odmiennie, w zależności od występujących na danym obszarze warunków geograficznych. Jeżeli w akwenie ujściowym nie występują zbyt silne pływy morskie, rzeka tworzy deltę, ponieważ nanoszony przez rzekę materiał gromadzi się bez przeszkód. Powstaje w ten sposób rozbudowane ujście z wieloma odnogami.

Delta Wołgi

Źródło: https://www.google.pl/maps/

Czasami jednak na skutek oddziaływania grawitacyjnego Słońca i Księżyca występuje zjawisko pływów morskich, czyli wahań poziomu morza w ciągu doby. Podnosząca się i opadająca woda prowadzi do usuwania materiału naniesionego przez rzekę i tworzenia się ujścia lejkowatego czyli estuarium.

Estuarium Tamizy

Źródło: https://www.google.pl/maps/

2. Rzeki w Europie i w Polsce

Polska i Europa to obszary zasobne w rzeki. W naszym kraju w zasadzie występują tylko dwa cieki o randze międzynarodowej – są to Wisła i Odra. Daleko im jednak nie tylko do największych rzek świata, ale nawet tych europejskich. O znaczeniu rzeki decydują dwa jej kluczowe elementy: długość (mierzona w kilometrach) oraz wielkość przepływu (czyli ilość wody niesionej przez rzekę mierzona w m3/s). Czasami do tych zmiennych dodaje się także inne informacje np. wielkość dorzecza, czyli powierzchnia obszaru, z którego wody spływają jednym systemem rzecznym. Jeszcze innym parametrem może być typ zasilania rzeki, czyli główne źródło wody w rzece. W Polsce większość rzek ma zasilanie deszczowo-śnieżne, co oznacza, że najwięcej wody rzeki niosą po opadach latem, ale dużo jest jej także na skutek wiosennych roztopów śniegu.

Systemy rzeczne wybranych rzek Europy

Źródło: Opracowanie własne.

W Europie systemy rzeczne różnią się. Rzeki Europy południowej mają niższe przepływy dominujące raczej w porze zimowej (kiedy w klimacie podzwrotnikowym morskim pojawiają się opady). Rzeki bardziej wysunięte na północ, najwyższe poziomy wód mają podczas opadów letnich. Największe długości, wielkości dorzecza i wielkości przepływów mają rzeki Europy Wschodniej, gdzie jest większy lądowy obszar ich zasilania. Najdłuższą rzeką Europy jest Wołga, wyprzedzająca Dunaj. Polska Wisła (jedyna rzeka w Polsce o długości ponad 1000 km), mieści się około 10 miejsca w Europie (ze względu na różne sposoby mierzenia długości rzek europejskich).

Jedną z najważniejszych europejskich rzek jest Dunaj – przepływa m.in. przez 4 stolice – Wiedeń, Bratysławę, Budapeszt (na zdjęciu) i Belgrad

Źródło: https://img.wprost.pl/img/budapeszt/f2/6a/ae35d89815b510da841dbd192b69.jpeg

Głównym odbiorcą wody z terenu Europy jest Ocean Atlantycki (także za pośrednictwem mniejszych mórz – Bałtyckiego, Północnego, Czarnego czy Śródziemnego). Jego zlewisko obejmuje około 2/3 kontynentu. 1/5 obszaru Europy zasila z kolei bezodpływowe tereny Morza Kaspijskiego. Pozostałe wody spływają do Oceanu Arktycznego.

3. Wisła, Odra i inne rzeki w Polsce

W Polsce jest 12 rzek, których długość przekracza 200 kilometrów. 9 z nich zasila kolejne: Wisłę lub Odrę, jedynie Łyna uchodzi do Pregoły (Obwód Kaliningradzki). Nasz kraj zasadniczo dzieli się jednak nie na dwa, lecz na trzy główne obszary dorzeczy: Wisły, Odry oraz rzek przymorza. Istnieje bowiem cały szereg nadmorskich cieków, które spływają do Bałtyku nie będąc częścią systemu rzecznego Wisły ani Odry (których dorzecze stanowi jednak ponad 89% powierzchni Polski). 99,81% obszaru Polski znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego. Jedynie niewielkie skrawki terenu naszego kraju odprowadzają wodę do Morza Czarnego lub Morza Północnego.

Dorzecza i zlewiska w Polsce

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1QDj4dREU3Tb/14/2dLmaks4OYsS1sDoN90dnrHD8g83U0FY.png

Ważną cechą budowy polskich systemów rzecznych (Wisły i Odry) jest asymetria dorzeczy. Obie największe rzeki w Polsce mają dorzecze prawe większe od lewego, co jest związane z nachyleniem rzeźby terenu Polski w kierunku północno-zachodnim.

Wisła ma długość 1047 km, jej dorzecze obejmuje ponad 170 tys. km2, a w odcinku ujściowym odprowadza ponad 1000 m3 wody na sekundę. To potężna rzeka, która ma swoje źródło na stokach Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim. Przepływa ona przez centrum naszego kraju i przez wszystkie pasy jego ukształtowania powierzchni, tworząc po drodze malownicze krajobrazy. Wisła w odcinku ujściowym utworzyła deltę, a na skutek akumulowanego materiału powstały tam Żuławy Wiślane. Co ciekawe – obecne ujście Wisły w Mikoszewie zostało utworzone sztucznie. Pierwotnie Wisła miała swój koniec w Gdańsku.

O potędze Wisły świadczy m.in. utworzenie przez nią Żuław Wiślanych

Źródło: https://m.wm.pl/2015/02/orig/zulawy-233391.jpg

Drugą największą rzeką w Polsce jest Odra, wzdłuż której przebiega także granica Polski z Niemcami. Rzeka ma 854 km długości, ale w granicach Polski przebiega 742 km (reszta w Czechach). Jest ona nieco mniejsza od Wisły, ale obejmuje olbrzymi obszar dorzecza o powierzchni ponad 100 tys. km2, z przepływem ponad 500 m3/s. W przeciwieństwie do Wisły, bieg Odry jest bardziej uregulowany, co pozwala na wykorzystywanie jej w celach żeglugowych. Rzeka ta kończy swój bieg w Zalewie Szczecińskim, a jej przedłużeniem jest Delta Świny – jedna z niewielu nietypowych delt wstecznych. Rzeka Odra przepływa przez kilka dużych miast np. Wrocław, Opole czy Szczecin. Zwłaszcza w górnej części swojego biegu z uwagi na warunki geograficzne, niesie za sobą większe niż Wisła zagrożenia powodziowe.

Odra przyczynia się m.in. do powstawania malowniczych krajobrazów Wrocławia

Źródło: https://visitwroclaw.eu/files/news/rejsy-po-odrze.jpg

4. Jeziora w Europie i w Polsce

Jezioro to zbiornik wody stojącej niemający bezpośredniego połączenia z oceanem (co odróżnia go od morza). Jeziora posiadają misę, czyli zagłębienie terenu, które wypełnia woda jeziora. Kluczowym parametrem jeziora jest jego geneza, czyli źródło pochodzenia misy oraz wody ją wypełniającej. Większość współczesnych jezior ma pochodzenie polodowcowe, w tym przytłaczająca większość jezior europejskich i polskich. Dzieje się tak, ponieważ jeziora „żyją krótko” – około kilkudziesięciu tysięcy lat, po czym najczęściej zarastają i znikają (nie dotyczy to dużych jezior).

Wybrane jeziora w Europie

Źródło: Opracowanie własne.

Choć jeziora polodowcowe występują najczęściej, większymi zbiornikami są zwykle jeziora tektoniczne, powstałe w rowach i zapadliskach tektonicznych. Jeziora w Europie często mają jednak złożoną budowę np. tektoniczno-polodowcową.

W Polsce jeziora występują w przeważającej większości na obszarze pojezierzy. Związane jest to z dominacją jezior polodowcowych. Na mapie łatwo można dostrzec, że najwięcej  jezior jest na północ od maksymalnego zasięgu ostatniego zlodowacenia.

Jeziora w Polsce a maksymalny zasięg Zlodowacenia Północnopolskiego (Wisły)

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RSwvDVqLmhWR1/1602511479/2a6umAw8fpbrx67vkdNV3JF1HrfhuxXh.jpg

W Polsce jest ponad 7 tysięcy jezior o powierzchni powyżej 1 hektara oraz niezliczona ilość mniejszych zbiorników. Największe polskie jeziora mają pochodzenie polodowcowe i są to: Śniardwy (114 km2) oraz Mamry (103 km2). Są to jeziora morenowe, czyli powstałe na w zagłębieniach wytopiskowych utworzonych przez lód lodowcowy. Najgłębszym polskim jeziorem jest z kolei Hańcza (108,5 m głębokości) będą jeziorem rynnowym, powstałym w rynnie polodowcowej utworzonej przez wody z topniejącego lądolodu. Podobną genezę ma Jeziorak – najdłuższe jezioro w Polsce (27,5 km długości). Duże jeziora w Polsce to jeziora przybrzeżne, takie jak np. Łebsko czy Gardno. Stanowią one dawny fragment morskiej zatoki, odciętej piaszczystym wałem przez przybrzeżne prądy. W Polsce występują też dwa duże jeziora deltowe – Dąbie i Druzno. Zostały one utworzone przez wylewające w odcinku ujściowym wody rzek – odpowiednio Odry i Wisły. W Polsce licznie występują też jeziora zakolowe (starorzecza), będące fragmentami dawnych koryt rzek. Nie brakuje także jezior cyrkowych (karowych) utworzonych w Tatrach i Karkonoszach przez dawne lodowce górskie.

Typy genetyczne i wygląd wybranych rodzajów jezior w Polsce

Źródło: Opracowanie własne.

Oprócz jezior naturalnych w Polsce i na świecie występują także jeziora sztuczne. Są to zbiorniki utworzone najczęściej w wyniku wybudowania na rzece zapory. Tworzy się je intencjonalnie w różnych celach np. przeciwpowodziowych lub energetycznych. Właśnie z takiego powodu powstał np. największy (pod względem pojemności wody) Polski sztuczny zbiornik – Jezioro Solińskie na rzece San.

Jezioro Solińskie na Sanie ma największą pojemność w Polsce

Źródło: https://bieszczady.land/wp-content/uploads/2015/02/1280px-SolinaDam-710×434.jpg

Zainteresował Cię ten temat?
Sprawdź bardziej rozbudowane opracowania o podobnej tematyce (dla liceum ogólnokształcącego):

• Zasoby wodne i rzeki Polski
• Jeziora w Polsce
• Rzeki na Ziemi
• Jeziora na Ziemi