Wprowadzone w Polsce po 1989 r. reformy społeczno-gospodarcze i polityczne, przyczyniły się do olbrzymich przemian w naszym kraju. Niektóre z regionów – takie jak Aglomeracja Łódzka i Konurbacja Katowicka, zostały szczególnie mocno dotknięte skutkami tych przekształceń.
Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)
Relacje między elementami środowiska
V Przemiany w Polsce a struktura zatrudnienia
1. Przemiany polityczne i gospodarcze po 1989 r. w Polsce
Na przełomie lat 80-tych i 90-tych doszło w Polsce do olbrzymich przemian społeczno-gospodarczych. Dawny system zwany socjalizmem, zastąpił kapitalizm. Reformy przeprowadzono w roku 1989 i na początku lat 90-tych. Obejmowały one przemiany polityczne, m.in. demokratyzację kraju, jak również istotne reformy gospodarcze.
Decyzję o przemianach w Polsce podjęto podczas tzw. Obrad Okrągłego Stołu, gdzie władze PRL porozumiały się z opozycją z „Solidarności”
Źródło: https://dzieje.pl/sites/default/files/styles/open_article_750x0_/public/201703/okragly_stol20_pap.jpg?itok=2bf4tKDj
Konieczność przemian w gospodarce wynikał z trudnej sytuacji, w jakiej pod koniec lat 80-tych znalazł się PRL. Model zarządzania, zwany centralnym planowaniem cechowało:
- Państwowa własność przedsiębiorstw i zwalczanie kapitału prywatnego i prywatnej przedsiębiorczości
- Administracyjne ustalanie cen przez państwo
- Dotowanie nierentownych przedsiębiorstw, w celu utrzymanie sztucznie niskiego bezrobocia
- Zarządzanie inwestycji przez rząd w Warszawie, kierując się przy tym interesem politycznym z pominięciem lub przy ignorowaniu rachunku ekonomicznego
- Inwestowanie w przemysł, zwłaszcza przemysł ciężki, nieadekwatnie do faktycznych potrzeb społecznych
- Nieefektywne zarządzanie przez politycznie ustanowionych dyrektorów
Doprowadziło to nasze państwo na skraj bankructwa. Pod koniec lat 80-tych wprowadzono pierwsze zmiany jeszcze w okresie PRL, uwalniając swobodę działalności gospodarczej za sprawą tzw. Ustawy Wilczka (ministra przemysłu Mieczysława Wilczka z 1988). Kluczowe zmiany kończące w Polsce socjalizm, wprowadził jednak dopiero Leszek Balcerowicz, realizując tzw. plan Balcerowicza. Na skutek wprowadzonych zmian gospodarka została urynkowiona. Do głównych założeń nowej polityki należały:
- Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych (za wyjątkiem sektorów strategicznych) i swoboda prywatnej działalności gospodarczej
- Kształtowanie poziomu cen przez rynkowy mechanizm popytu i podaży
- Restrukturyzacja przemysłu, zatrzymanie dotowania państwowych przedsiębiorstw, ujawnienie realnego poziomu bezrobocia
- Regulację procesów gospodarczych przez władze prywatnych przedsiębiorstw, a w przedsiębiorstwach państwowych wprowadzenie rachunku ekonomicznego przy podejmowaniu decyzji
- Rozwój zwłaszcza sektora usług i ograniczenie przemysłu ciężkiego
- Wprowadzenie zarządów i rad nadzorczych do przedsiębiorstw państwowych
Ogólny bilans reform jest jednoznacznie korzystny, a dzięki przemianom Polska staje się coraz bogatszym krajem. Niemniej jednak wiele regionów i grup społecznych odczuło negatywne skutki koniecznych reform i poniosło ich wysokie koszty. Bardzo głębokie przemiany dotknęły m.in. obszarów typowo przemysłowych – Konurbacji Katowickiej i Aglomeracji Łódzkiej.
2. Przemiany w Konurbacji Katowickiej
Katowice są największym miastem wielkiego ośrodka miejskiego – aglomeracji policentrycznej (konurbacji) nazywanej Katowicką lub Górnośląską. Cały ośrodek nie ma jasno określonych granic (istnieje kilka wariantów Konurbacji). Obejmuje przede wszystkim główne miasta województwa śląskiego, oparte o rozwijane w przeszłości kopalnie węgla kamiennego i towarzyszące im obiekty przemysłowe. Szacuje się, że jeszcze w latach 80-tych mogło tam mieszkać nawet do 3 milionów osób. W samych Katowicach ubyło prawie 70 tys. mieszkańców od upadku PRL. Obecną liczbę mieszkańców konurbacji ocenia się na około 2,7 miliona osób, co oznacza, iż jest to wciąż największy zespół miejski w Polsce. Mimo wszystko większość obszaru Konurbacji zmaga się z kryzysem demograficznym, a częściowo wręcz ze zjawiskiem dezurbanizacji.
Zasięg Konurbacji Katowickiej z głównymi ośrodkami i sąsiadującej Aglomeracji Policentrycznej Rybnika
Źródło: Opracowanie własne.
Górny Śląsk był w okresie PRL sercem gospodarczym kraju – centrum górnictwo i hutnictwa, wiodących gałęzi przemysłowych Polski Ludowej. Tradycja górnictwa węgla kamiennego na Śląsku należy do najstarszych na świecie i sektor wydobywczy jest i jeszcze długo pozostanie – wiodącym w tym ośrodku. Kryzys w regionie pojawił się stosunkowo późno w porównaniu z innymi okręgami przemysłowymi, ponieważ obszar ten stale znajdował się na szczycie priorytetów rządu. Jednak katastrofa gospodarcza przełomu lat 80-tych i 90-tych uderzyła w region z wyjątkową siłą. Uzależnienie ośrodka od przemysłu ciężkiego, całkowicie niekonkurencyjnego na rynkach międzynarodowych, doprowadziła do głębokiego kryzysu i eksplozji bezrobocia. Okazało się, że po wprowadzeniu w zarządzaniu przedsiębiorstwami rachunku ekonomicznego i zmniejszeniu przerostu zatrudnienia oraz likwidacji dotowania nierentownych zakładów, wytwarzane wyroby m.in. węgiel i stal, przestały być atrakcyjnym towarem eksportowym (wciąć znajdywały zbyt na rynku krajowym). Dodatkowo okazało się, że gospodarka Śląska jest niezwykle nieefektywna i kosztochłonna, co w nowych realiach gospodarczych musiało spowodować jej kryzys.
Kołem zamachowym gospodarki Górnego Śląska jest wydobycie i przetwarzanie węgla kamiennego
Źródło: https://bi.im-g.pl/im/a7/ee/14/z21950375AMP,Gornicy-w-Kopalni-Wegla-Kamiennego-PG-Silesia–Cze.jpg
W ciągu zaledwie kilku lat od upadku PRL, bezrobocie z poziomu zerowego sięgnęło 150 tys. osób. Główny ubytek miejsc pracy dotyczył przemysłu i prostych usług. Jednak w początkowym okresie – przez kolejne kilkanaście lat, Śląsk utrzymał swoją wiodącą rolę ośrodka przemysłowego opartego o węgiel, który wciąż jest głównym paliwem dla polskich elektrowni (z których ponadto najwięcej zlokalizowano właśnie w Konurbacji Katowickiej i jej sąsiedztwie). Dodatkowo górnicy jako ważna i zdeterminowana grupa zawodowa, skutecznie przeciwstawiali się przez lata planom redukcji zatrudnienia i restrukturyzacji kopalń. W efekcie kolejne rządy stale dotowały nierentowne kopalnie i kapitulowały w obliczu koniecznych reform w sektorze wydobywczym w obawie o protesty tej ważnej i licznej grupy zawodowej.
Niezwykła determinacja i strajki górników, skutecznie ograniczały reformy w sektorze i ustępstwa kolejnych rządów przez wiele lat
Źródło: https://ipla.pluscdn.pl/dituel/cp/wf/wfr33mvy2xnjamjc1y8j8hsdemgtjpmd.jpg
W efekcie, choć Konurbacja Katowicka przeżywała istotne zmiany i kwitł sektor usługowy, w sektorze przemysłowym dokonano tylko częściowych zmian. Choć zatrudnienie w górnictwie i hutnictwie jest obecnie znacznie niższe niż 30 lat temu, przemysł ciężki jest nadal wiodącym elementem gospodarczego życia Śląska. Efektem skutecznych przemian jest przeistoczenie dawnych i zamkniętych zakładów (w tym kopalni, w których po prostu węgiel się wyczerpał) w centra handlowe i obiekty kulturowe.
Na terenie dawnej kopalni węgla kamiennego „Gottwald” w Katowicach, zamkniętej w 2004 r., utworzono Silesia City Center – jedno z największych w Polsce centrów handlowych
Źródło: https://miasto.pro/wp-content/uploads/2018/07/awse5y6u.jpg
W celu ożywienia gospodarczego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego uruchomiono w Katowicach Specjalną Strefę Ekonomiczną, obejmującą obszary gmin wchodzących w skład Konurbacji. Dzięki temu, udało się ulokować w regionie wiele nowych inwestycji zarówno podmiotów polskich i zagranicznych. Co ważne, wykorzystuje się zarówno istniejącą tradycję, rozwijając m.in. przemysł metalowy, jak i nowe branże, np. motoryzację czy produkcję maszyn. Pozwoliło to uratować znacznie przemysłowe Śląskiej gospodarki dla całego kraju. Niewątpliwie przyczyniły się do tego korzystne czynniki – bliskie położenie względem Niemiec (skąd pochodzi wielu inwestorów), jak również obecność zaplecza surowcowego i znaczących zasobów siły roboczej.
W Gliwicach powstała w 1998 fabryka samochodów niemieckiej firmy Opel, obecnie Stellantis Gliwice, przedsiębiorstwo zapewnia pracę dla ponad 2 tys. osób i wyprodukowano kilka milionów pojazdów
Źródło: https://ocs-pl.oktawave.com/v1/AUTH_2887234e-384a-4873-8bc5-405211db13a2/autoblog/2019/05/opel-gliwice-fabryka-1024×563.jpg
Przemiany, które miały miejsce na Śląsku przyczyniły się do istotnych przekształceń w strukturze zatrudnienia. Ten wybitnie przemysłowy ośrodek, stał się obecnie przede wszystkim miejscem pracy w usługach, zachowując jednak (za sprawą nowych inwestycji i utrzymaniu roli górnictwa) znacząco wyższy od średniej krajowej udział przemysku w strukturze zatrudnienia.
Struktura zatrudnienia w Konurbacji Katowickiej – porównanie lat: 1985 i 2020 – wartości przybliżone (brak precyzyjnych danych na poziomie gmin)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Przyszłość Konurbacji Katowickiej zwiastuje jednak nadchodzące kłopoty i konieczność ostatecznego rozwiązania kwestii górniczej. Zachodzące zmiany klimatu oraz coraz niższa opłacalność wydobycia węgla (którego coraz więcej importujemy z innych państw), wymuszają na Polsce stopniowe zamykanie kopalń i likwidację całego sektora węglowego. W ciągu najbliższych 30 lat dojdzie najpewniej do likwidacji całej branży, co będzie wymuszało dalsze przekształcenia gospodarcze w Aglomeracji, lub pogłębi jej – już i tak poważny – kryzys ludnościowy.
3. Przemiany w Aglomeracji Łódzkiej
Ośrodek miejski Łodzi (liczącej w połowie lat 80-tych blisko 850 tys. osób w samym mieście) wraz z otaczającymi miastami i gminami satelickimi, tworzył w latach 80-tych aglomerację liczącą około 1,25 mln mieszkańców. Warto zauważyć, że Łódź była największym miastem nie będącym stolicą kraju w regionie Europy Środkowej. Aglomeracja Łódzka oprócz miasta Łodzi obejmuje otaczające, przylegające bezpośrednio tereny dwóch powiatów: łódzkiego wschodniego i pabianickiego oraz części powiatów: zgierskiego i brzezińskiego. Kształt aglomeracji jest częściowo podobny do granic województwa łódzkiego z lat 1975-1998. Obecnie Aglomeracja, znajdująca się od lat w dużym kryzysie demograficznym, liczy około 1 miliona mieszkańców, z czego niemal 200 tys. mieszkańców od końca lat 80-tych ubyło w samej Łodzi. Miasto zmaga się ze zjawiskiem silnej dezurbanizacji.
Zasięg Aglomeracji Łódzkiej z głównymi ośrodkami
Źródło: Opracowanie własne.
Kryzys gospodarczy w Aglomeracji Łódzkiej narastał stopniowo w latach 80-tych. Miasto zawsze opierało się na przemyśle włókienniczym (który ukształtował Łódź jeszcze w XIX wieku) i mimo podjętej jeszcze w okresie PRL (zwłaszcza w latach 70-tych) restrukturyzacji, ta gałąź przemysłu lekkiego nadal wytwarzała niemal 50% całej produkcji Aglomeracji. Dominacja tego sektora przyczyniała się zresztą do silnej nadreprezentacji kobiet w ogóle zaludnienia ośrodka. Szacuje się, że w całym sektorze przemysłowym w Łodzi mogło pracować nawet 200 tys. osób z nieco ponad 300 tys. wszystkich zatrudnionych. Prawie połowa w tej grupie i w przytłaczającej większości kobiety – pracowały właśnie w włókiennictwie. Była to więc gałąź gospodarki absolutnie kluczowa. Od początku lat 80-tych, wraz z kolejnym rokiem trwania ustroju socjalistycznego PRL, sytuacja ośrodka stopniowo pogarszała się, tak jak całej Polski.
Włókiennictwo było podstawowym działem łódzkiej gospodarki
Źródło: https://s7.tvp.pl/images2/7/8/9/uid_7896f15df054cdf20d4153715b2430af1549801531554_width_900_play_0_pos_0_gs_0_height_506.jpg
Załamanie gospodarcze PRL po roku 1989 doprowadziło do niemal natychmiastowego załamania łódzkiego przemysłu. W 1993 r. w mieście notowano ponad 86 tys. bezrobotnych, podczas gdy wcześniej nie było ich prawie wcale. Ciosem dla gospodarki Aglomeracji Łódzkiej była utrata wschodnich rynków zbytu na wyroby włókiennicze w ZSRR, przy jednoczesnym braku możliwości realnej konkurencji z wyrobami krajów zachodnich w tych krajach. Dodatkowo, rynek włókienniczy został dobity przez zalanie rynku polskiego rynku zbytu tańszymi produktami z importu. W tej sytuacji łódzkie włókiennictwo nie mając żadnych klientów, musiało upaść. Z tego upadku miasto i Aglomeracja nie podniosły się w pełni mimo upływu 30 lat od tych wydarzeń. Mimo katastrofy jaka spotkała duże zakłady włókiennicze, sama branża nie upadła jednak całkowicie. Miejsce państwowych molochów zastąpiły małe firmy tkackie, a Łódź do dzisiaj pozostaje centrum polskiego włókiennictwa – choć nie jest już to branża tak ważna, jak w przeszłości. W Łodzi działała m.in. siedziba Wólczanki, która obecnie jest częścią większego koncernu odzieżowego. Nadal funkcjonuje jednak szereg mniejszych podmiotów.
Impulsem do gospodarczej odbudowy miasta był napływ kapitału zagranicznego, m.in. do uruchomionej i prężnie działającej w mieście Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Dzięki temu, w Łodzi udało się dokonać gruntownej przebudowy przemysłu, a miasto stało się ważnym ośrodkiem produkcji AGD. W mieście zainwestowały firmy takie jak Bosch, Indesit i Siemens. Ponadto w mieście otworzyły się zakłady z innych branż – fabryka golarek Gillette, czy spółki informatyczne – Amerykański Dell i Polski Comarch. W Łodzi powstał też i działa producent chemii budowlanej firma Atlas. Dzięki temu Łódź pozostała ważnym ośrodkiem przemysłowym.
Główna fabryka firmy Indesit w Łodzi
Źródło: https://www.mercor.com.pl/media/14709/indesit_01.jpg
Łódź rozwija się także w sektorze usług, w tym zwłaszcza handlu i transportu. Rządowa inwestycja w budowę autostrad A1 i A2, których skrzyżowanie znajduje się pod Łodzią, to olbrzymia szansa gospodarcza dla miasta. Ponadto w Łodzi zainwestowano w intrygujące centra handlowe, takie jak Manufaktura – dawna siedziba zakładu włókienniczego. Takie inwestycje pozwalają tchnąc nowe życie w niegdyś zrujnowane pozostałości zakładów przemysłowych. Wszystkie te okoliczności przyniosły znaczący wzrost znaczenia sektora usługowego w Aglomeracji Łódzkiej, która ma obecnie dominujący udział w zatrudnieniu.
Centrum Handlowe Manufaktura w Łodzi z lotu ptaka
Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Lodz_Manufaktura_dron_%281%29.jpg/1920px-Lodz_Manufaktura_dron_%281%29.jpg
Konsekwencją przemian gospodarczych w Aglomeracji Łodzi, jest istotna zmiana w strukturze zatrudnienia. W okresie PRL największa grupa pracowników była zatrudniona w sektorze drugim – w przemyśle. Ośrodek miał jednak relatywnie duży udział usług, ze względu na rozwijaną branże handlową. Na skutek przemian gospodarczych proporcje odwróciły się i w aglomeracji wyraźnie dominują usługi, jednak przy relatywnie dużym wciąż udziale przemysłu.
Struktura zatrudnienia w Aglomeracji Łódzkiej – porównanie lat: 1985 i 2020 – wartości przybliżone (brak precyzyjnych danych na poziomie gmin)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Dalsza perspektywa dla Łodzi będzie zależała od umiejętności wykorzystania przez władze jej niezwykle korzystnego położenia dla dalszego rozwoju transportu i handlu. Szansą dla miasta może być planowana budowa Centralnego Portu Komunikacyjnego nieopodal skrzyżowania głównych autostrad oraz podjęte przez samorząd miasta procesy rewitalizacji.
Brak komentarzy