Urbanizacja w Polsce i w Europie

Polska gospodarka opiera się głównie na usługach, jednak nasz kraj posiada ponadprzeciętnie wysokie zatrudnienie w rolnictwie i przemyśle, w porównaniu z innymi państwami na tym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. jednocześnie bezrobocie w Polsce należy obecnie do najniższych na świecie.

Spis tematów (kliknij, aby przejść do wyboru tematów)

Społeczeństwo Polski na tle Europy

VII Urbanizacja w Polsce i w Europie

1. Pojęcie urbanizacji i miasta

Miasto  to druga podstawowa jednostka osadnicza na świecie obok wsi, cechuje się dużą, a czasami olbrzymią gęstością zaludnienia. Ogólna wartość tego parametru może być różna – od małej do bardzo dużej (w zależności od wielkości miasta), jednak zawsze jest wyższa niż na wsi Podstawowymi formami tradycyjnej miejskiej aktywności zawodowej są przemysł i usługi. Dominuje gęsta i często wysoka zabudowa wielorodzinna, rzadziej jednorodzinna. Sieć infrastruktury jest dobrze rozwinięta. Miasta powstają w procesie urbanizacji czyli umiastowienia.

Proces urbanizacji przebiega w 4 głównych etapach, które mają różną charakterystykę rozmieszczenia ludności. Generalnie fazy te przechodzi większość miast świata, choć część z nich w różnych dzielnicach może przeżywać równocześnie kilka etapów urbanizacji.

Fazy urbanizacji

Źródło: Opracowanie własne.

• Urbanizacja wstępna – Pierwsza faza urbanizacji. Zachodzi najczęściej na skutek intensywnej industrializacji i związanego z tym rozwoju znacznej liczby miejsc pracy w mieście. Do miasta licznie napływa ludność ze wsi, która koncentruje się w centrum miasta – jak najbliżej miejsca pracy. Faza ta charakteryzuje się gwałtownym wzrostem zaludnienia całego miasta, a zwłaszcza centrum. Obecnie w tej fazie znajduje się niewielka grupa miast w państwach Afryki i Azji, które przeżywają proces intensywnej industrializacji. W Polsce ta faza urbanizacji występowała głównie w okresie PRL, kiedy intensywnie budowano blokowiska wokół zakładów przemysłowych.

Wielkie blokowiska w centrach miast są typowe dla urbanizacji wstępnej np. dzielnica Przymorze w Gdańsku

Źródło: https://www.przymorze.gda.pl/wp-content/uploads/2020/07/panorama-przymorze.jpg

• Suburbanizacja – Zachodzi z powodu znacznego poprawienia się sytuacji materialnej ludności w centrum, która odpływa ona na przedmieścia w poszukiwaniu ciszy i spokoju oraz własnej przestrzeni – do domków jednorodzinnych. Powstają w ten sposób suburbia czyli rozległe osiedla peryferyjne na granicy miasta i otaczających go wsi. Dochodzi do „rozlewania się” miasta (ang. urban sprawl). Zaludnienie miasta jako całości wzrasta, natomiast zmienia się układ rozmieszczenia – znacznie rośnie gęstość zaludnienia przedmieść, natomiast w centrum dochodzi do rozluźnienia. Taka faza występuje obecnie w wielu miastach świata, zwłaszcza zamożnych państw Europy i Ameryki Północnej, w tym także w Polsce. W naszym kraju dotyczy to większości dużych miast wojewódzkich i jest to obecnie dominująca faza urbanizacji w Polsce.

Subrubanizacja w Polsce przebiega w sąsiedztwie dużych aglomeracji – np. pod Gdańskiej

Źródło: https://www.pruszczgdanski.pl/asp/ruszy-dofinansowanie-inwestycji-z-zakresu-ochrony-srodowiska,2,artykul,2,278

• Dezurbanizacja – Faza ta nazywana bywa także kryzysem miasta. Ze względu na mało atrakcyjne warunki życia (np. ze względu na kryzys finansowy i zmniejszenie liczby miejsc pracy) w mieście oraz coraz bardziej rozbudowane osiedla podmiejskie (i dalszy proces rozlewania się miasta) ludność migruje z centrum do coraz odleglejszych ośrodków, a nawet do innych miast. Spada więc nie tylko zaludnienie centrum, ale także miasta (a nawet całej aglomeracji) jako całości. W mieście zaczyna przybywać pustostanów, pojawiają się trudności z jego utrzymaniem, szerzy się wandalizm i przestępczość. Miastu może nawet grozić bankructwo. W tej fazie znajduje się obecnie wiele dawnych miast przemysłowych Europy czy Stanów Zjednoczonych. Podręcznikowymi przykładami są Detroit w USA i Łódź w Polsce – miasta kryzysu związanego z upadkiem ośrodków przemysłowych.

W poszukiwaniu pustostanów nie trzeba jechać aż do Detroit, wystarczy zajrzeć do Łodzi

Źródło: https://d-pt.ppstatic.pl/k/r/1/83/e6/534ebb2eb4a42_p.jpg?1460458226

• Reurbanizacja – Faza ta inicjowana jest przez władze miasta przeżywającego kryzys. Wyludnione centrum zostaje poddane gruntownej przebudowie, często także rewitalizacji i zmianie przeznaczenia funkcjonalnego. Miejsca dawnych fabryk zaczynają zajmować galerie handlowe i centra finansowe, co daje miastu nowy impuls rozwojowy. Stare blokowiska są wyburzane i zastępują je nowoczesne apartamentowce, co ponownie zachęca do osiedlania się w centrum – którego liczba ludności dość wyraźnie wzrasta. Podnosi to także zaludnienie miasta jako całości. W tej fazie znajdują się miasta krajów zamożnych min. w USA, Japonii, Europie Zachodniej, także w Polsce.

W tej samej Łodzi są też zupełnie inne krajobrazy – rewitalizacja ul. Piotrkowskiej to próba powstrzymania upadku jednego z największych polskich miast

Źródło: https://www.freedom-nieruchomosci.pl/blog/wp-content/uploads/2017/01/2-1920×1280.jpg

Warto odnotować, że kilka faz urbanizacji może zachodzić jednocześnie np. w różnych dzielnicach miasta.

Miasta pełnią też różne funkcje, najczęściej wiele jednocześnie. W wielu z nich niektóre odgrywają jednak szczególną rolę i decydują o całym funkcjonowaniu miasta.

• Administracyjna – pełnią ją miasta, w których mają siedzibę władze określonego szczebla (samorządowe lub państwowe) i takie, w których znajdują się liczne urzędy. W obrębie tej funkcji wyróżnia się także funkcję stołeczną, zależną od lokalizacji siedziby rządu i urzędów centralnych.
• Usługowa – pełniona jest zwłaszcza przez takie ośrodki, gdzie można spotkać różnego rodzaju usługi wyższego rzędu.
• Handlowa – funkcja ta w niektórych z miast stała się ona znakiem rozpoznawczym ze względu na lokalizację szczególnych wydarzeń lub obiektów. Wśród takich obiektów należy wymienić hurtownie, sklepy (zwłaszcza wielkopowierzchniowe), targowiska, giełdy towarów.
• Transportowa – dotyczy zwłaszcza ważnych węzłów komunikacyjnych, miast z dużymi portami czy lotniskami.
• Edukacyjna – obejmuje zwłaszcza miasta z siedzibami większej ilości szkół różnej rangi. W obrębie tej funkcji można wyróżnić także funkcję akademicką pełnioną przez ośrodki ze zlokalizowanymi liczącymi się uczelniami wyższymi.
• Turystyczna – funkcja pełnione tak przez duże, jak i zupełnie małe ośrodki, cechuje takie miasta, które ze względu na walory przyrodnicze lub kulturowe są atrakcyjne dla turystów.
• Zdrowotna – pełniona jest z reguły przez duże miasta, siedziby liczących się klinik, ale także przez mniejsze ośrodki ze zwykłymi szpitalami powiatowymi.
• Religijna – związana jest z obecnością miejsc kultu. Pełnią ja tak duże jak i małe ośrodki – miejsca objawień, uzdrowień jak i siedziby biskupstw, a nawet parafii.
• Przemysłowa – funkcja pełniona przez miasta silnie zindustrializowane, siedziby fabryk i kopalni.
• Obronna – funkcja odgrywająca dużą rolę w przeszłości, obecnie w zaniku. Pełniły ją miasta-siedziby twierdz i fortyfikacji.

2. Urbanizacja w Polsce i w Europie

Podstawowym parametrem w nauce o miastach jest wskaźnik urbanizacji czyli procent ludności danego obszaru (np. państwa) mieszkający w miastach.

Polska jest krajem średnio zurbanizowanym. Na tle innych państw zaliczanych do bardzo wysokorozwiniętych, nasz kraj ma wręcz ponadprzeciętnie wysoki odsetek mieszkańców wsi. Warto jednak zwrócić uwagę, że jeszcze przed II Wojną Światową w polskich miastach żyło zaledwie około 30% mieszkańców kraju, czyli nieco ponad 10 milionów osób. Po II Wojnie Światowej, wraz z objęciem władzy przez komunistów, doszło do intensywnych przekształceń społeczno-gospodarczych, które zaowocowały wzrostem poziomu zurbanizowania.

Wskaźnik urbanizacji i liczba miast w Polsce w latach 1950-2020

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

W latach 1945-1989 obserwowaliśmy stały wzrost poziomu urbanizacji, która sięgnęła w 1990 61,8%. Związane to było z realizowanym na wielką skalę procesem industrializacji. Uprzemysłowienie kraju w naturalny sposób wiązało się z potrzebą budowy wielkich osiedli miejskich jako zaplecza dla robotników. W ten sposób do miast co roku napływały miliony migrantów ze wsi. Na koniec PRL w miastach mieszkało już ponad 23,5 miliona osób. W tym okresie pewnym wahaniom podlegała liczba miast, ponieważ niektóre z istniejących włączano do większych jednostek, powstały też jednak nowe miasteczka.

Po 1990 r. doszło do transformacji społeczno-gospodarczej, na skutek której Polska przeszła przez restrukturyzacja przemysłu, a nawet częściową dezindustrializację. Spowodowało to istotne zmiany także w procesach urbanizacyjnych. Wskaźnik urbanizacji jeszcze nieznacznie rósł do około 2000 r. (61,9%), potem zaczął już jednak stopniowo, ale systematycznie spadać. W 2020 r. wskaźnik urbanizacji wynosił już tylko 59,9%. Oznacza to, że w miastach żyło około 23 milionów osób, podczas gdy nieco ponad 15 milionów mieszkało na wsi. Wskaźnik urbanizacji spadał, mimo że po 1990 r. ponad 130 wsi uzyskało prawa miejskie i obecnie w kraju są aż 964 miasta (2022).

Regionalne zróżnicowanie wskaźnika urbanizacji w Polsce w 2020 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Wskaźnik urbanizacji jest silnie zróżnicowany przestrzennie. Najwyższe, zdecydowanie większy niż w innych regionach jest on w województwie śląskim (76,5%), co związane jest z najsilniejszym uprzemysłowieniem i powstaniem Konurbacji Górnośląskiej w zagłębiu węglowym. Przeciętnie wyższe zurbanizowanie wykazują też regiony Polski zachodniej na ternie „Ziem Odzyskanych” (dolnośląskie, zachodniopomorskie), gdzie istnieje wiele małych miast oraz dwie dość duże aglomeracje. Przeciętnie większe zurbanizowanie mają też inne regiony z dużymi aglomeracjami – mazowieckie (Warszawa), łódzkie (Łódź), pomorskie (Trójmiasto). Najniższe zurbanizowanie wykazują tradycyjnie rolnicze regiony Polski południowo-wschodniej, zwłaszcza podkarpackie (41,4%). Oznacza to, że różnica między najbardziej zurbanizowanym i najsłabiej zurbanizowanym województwem sięga 35 punktów procentowych.

Wartym odnotowania jest fakt, że rzeczywista urbanizacja w Polsce jest wyższa niż administracyjna, tj. wynikająca z zaliczania do miast jedynie tych jednostek, które uzyskały prawa miejskie. Faktycznie w Polsce znajdowało się bardzo wiele miejscowości administracyjnie zaliczanych do wsi, które dawno utraciły swój rolniczy charakter i mają obecnie charakter kontinuum miejsko-wiejskiego, tzw. wsi zurbanizowanej czyli czegoś pomiędzy miastem i wsią. Po 1989 r. w zasadzie wstrzymane zostało powiększanie granic administracyjnych głównych miast, co doprowadziło tym samym do spadku statystycznego odsetka urbanizacji, mimo faktycznego coraz silniejszego koncentrowania się ludności wokół 5 głównych metropolii (Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk).

Wskaźnik urbanizacji wybranych państw Europie w 2018 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Baku Światowego.

Na tle krajów Europy Polska nie jest zbyt mocno zurbanizowana, co wynika z przyjętych w naszym kraju definicji miasta. Najwyższym zubranizowaniem cieszą się kraje Europy Zachodniej (w tym zwłaszcza Beneluksu – Belgii, Niderlandów i Luksemburga, gdzie wskaźnik przekracza 90%) oraz Północnej. Europa Środkowa i Wschodnia cechuje się niższymi wskaźnikami zurbanizowania. W Mołdawii oraz Bośni i Hercegowinie wskaźnik urbanizacji jest nawet niższy niż 50%.

3. Wielkość i rozmieszczenie miast w Polsce

Wśród 964 miast w Polsce (2022) tylko 37 ma ponad 100 tys. mieszkańców. Choć jest ich tak niewiele, mieszka w nich łącznie prawie 60% ludności miejskiej. W miastach bardzo małych, małych i średnich (których łącznie jest 927) mieszka tyko 40% wszystkich mieszkańców miast. Największą grupę polskich miast stanowią małe miasteczka – jest ich aż 567, a ich liczba co roku wzrasta, ale zamieszkuje je niewiele ponad 10% ludności polskich miast. Największy odsetek ludności miejskiej – prawie 30%, zamieszkuje miasta małe, liczące między 10 a 50 tys. mieszkańców, których to miast łącznie jest 315.

Struktura miast według liczby ludności w Polsce – liczba miast, a odsetek ludności miejskiej w nich zamieszkujący (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Przestrzenne rozmieszczenie Polskich miast jest wynikiem wielu czynników, m.in. historycznych (zwłaszcza rozbiorów) procesów urbanizacyjnych, okresu industrializacji, jak również przejęcia przez Polskę tzw. „Ziem Odzyskanych” po 1945 r. Najwięcej miast jest w województwie wielkopolskim – aż 116, które wyprzedza Mazowieckie i Dolnośląskie (oba ponad 90 miast). Na przeciwnym biegunie są pomorskie i podlaskie (nieco ponad 40 miast), choć mają wyższy od wielkopolskiego wskaźnik urbanizacji. Najmniejszą jednostką mającą w Polsce prawa miejskie jest Opatowiec, położony w województwie świętokrzyskim. Mieszka tam zaledwie nieco ponad 300 osób.

964 miasta w Polsce według kryterium ludności – stan na dzień 1 stycznia 2022 r. (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne.

Największą rolę odgrywają miasta duże, bardzo duże i wielkie. Przyjmując za granicę dużego miasta liczbę 100 tys. mieszkańców, takich jednostek jest w Polsce 37. Większość z nich znajduje się w Polsce południowej i centralnej. Większość dużych miast pełni ważne funkcje administracyjne – 18 z nich to miasta wojewódzkie (w tym 11  kolejno największych miast). Wśród ponad 200-tysięcznych miast, które nie są obecnie miastami wojewódzkimi są: Gdynia, Radom i Częstochowa (kolejno 12, 13 i 14 największe miasta Polski). Aż 12 z 37 największych polskich miast mieści się w województwie śląskim, w tym 9 z nich należy do Konurbacji Górnośląskiej (Katowickiej).

Największe miasta w Polsce i w Europie w 2021/2022 r. (wartości dla miast europejskich mogą być inne w zależności od przyjętych kryteriów, roku i źródła)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS i danych rozproszonych.

Na tle miast Europejskich nawet największa w Polsce Warszawa nie jest specjalnie dużym ośrodkiem. Choć nasza stolica jest o milion mieszkańców większa niż drugi największy w Polsce Kraków, zajmuje dopiero 14 miejsce w rankingu miast Europy, z trudem wyprzedzając Budapeszt – stolicę 4-krotnie mniejszych od Polski – Węgier.

4. Przyczyny rozwoju największych miast w Polsce

Obecnie w Polsce obserwuje się dwojaki trend rozwojowy miasta. Z jednej strony wskaźnik urbanizacji spada – oznacza to, że przybywa mieszkańców wsi, a maleje liczba mieszkańców miast. Problem wyludniania miast dotyczy jednak przede wszystkim miast małych i średnich oraz miast w kryzysie takich jak np. Łódź czy miasta Konurbacji Katowickiej.

Życie w metropoliach takich jak Wrocław jest modne i perspektywiczne, dlatego ludzie chętnie przeprowadzają się do takich miast i ich okolic

Źródło: https://polskazachwyca.pl/wp-content/uploads/2017/10/DJI_0055-HDR-900×600.jpg

Po przeciwnej stronie znajdują się silne i dynamicznie rozwijające się ośrodki miejskie – Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań i Gdańsk. Miasta te dynamicznie rozwijają się jako aglomeracje czyli zespoły miejskie. Choć np. w Poznaniu liczba mieszkańców samego miasta nieco spadła w ostatnich latach, to uwzględniając ośrodek Poznański wraz z otaczającymi miejscowościami poddanymi procesom suburbanizacji, cała aglomeracja wzrosła o ponad 100 tys. mieszkańców. Istnieje szereg powodów, które decydują o zwiększającej się koncentracji ludności w tych miastach:

• Wysoka dostępność usług różnego typu, których nie ma w mniejszych ośrodkach lub są gorszej jakości oraz znacznie bogatsza oferta kulturalno-rozrywkowo-sportowa.
• Chłonny rynek pracy, dający gwarancję szerokiego wyboru ofert pracy ze znacznie lepszym wynagrodzeniem niż w mniejszych miejscowościach.
• Lepsza oferta opieki i edukacji dla dzieci – atrakcyjna dla młodych ludzi, planujących założenie rodziny.
• Pozostawanie w miastach, w których ukończyło się studia (i np. mieszkało się w nich w czasie studiowania) – wszystkie wymienione aglomeracje są ważnymi ośrodkami akademickimi.
• Łatwiejsze życie dla osób starszych – większa dostępność opieki zdrowotnej i istnienie transportu publicznego przy niższych cenach życia emeryta w bloku niż we własnym domu na wsi.
• Możliwość robienia kariery w międzynarodowych przedsiębiorstwach, których siedziby znajdują się w dużych miastach.
• Większe szanse rozwoju własnego biznesu z uwagi na większa ilość możliwych współpracowników i dostawców, potencjalnych pracowników i klientów.
• Dobre skomunikowanie z innymi częściami kraju.
• Często w tych miastach znajdują się siedziby ważnych instytucji publicznych powodująca napływ ludzi i pieniędzy z nimi związanych.
• W przeszłości miasta te pełniły inne ważne funkcje: administracyjne, handlowe lub przemysłowe, które zaowocowały wysokim potencjałem ludnościowym i gospodarczym, ułatwiającym dalszy rozwój.

Duże miasta tworzą wokół siebie sieć powiązań urbanistycznych z ośrodkami peryferyjnymi. Tak powstają aglomeracje czyli duże zespoły miejskie. Większość aglomeracji w Polsce to tzw. aglomeracje monocentryczne, czyli takie, które posiadają jedno duże miasto centralne otoczone przez mniejsze miejscowości. Są nimi np. Warszawa, Kraków, Poznań, Łódź czy Wrocław.

Aglomeracje monocentryczne Łodzi (łódzkie) i Poznania (wielkopolskie) według liczby mieszkańców w gminach (kliknij, aby powiększyć)

Źródło: Opracowanie własne.

Drugą grupę stanowią aglomeracje policentryczne  – czyli takie, w których jest kilka dużych ośrodków miejskich i szereg mniejszych jednostek osadniczych. Żadne z miast nie jest jednak na tyle duże, by zdominować pozostałe. Ośrodki policentryczne na świecie powstają głównie na obszarach przemysłowych. Podobnie w Polsce – jedyna duża aglomeracja policentryczna w Polsce, zwana też konurbacją, znajduje się na Śląsku, a jej głównym miastem są Katowice. Szczególnym typem aglomeracji o kilku dużych miastach jest aglomeracja bicentryczna – posiadająca dwa duże dominujące miasta i szereg małych ośrodków. W Polsce są dwa takie przykłady – aglomeracja Gdańsk-Gdynia oraz aglomeracja Bydgoszcz-Toruń.

Konurbacja Górnośląska (Katowicka) i aglomeracja policentryczna Rybnika w woj. śląskim według liczby mieszkańców w gminach

Źródło: Opracowanie własne.

Zainteresował Cię ten temat?
Sprawdź bardziej rozbudowane opracowania o podobnej tematyce (dla liceum ogólnokształcącego):

• Osadnictwo w Polsce
• Miasta świata
• Rozwój osadnictwa na świecie
• Urbanizacja