Ponad połowę gleb w Polsce stanowią średniej jakości gleby brunatne i płowe. Dość dużo jest ponadto w Polsce gleb słabych – bielic czy gleb górskich, albo trudnych w użytkowaniu gleb bagiennych. Niewiele jest za to czarnoziemów, czarnych ziem czy mad rzecznych – gleb bardzo przydatnych rolniczo. Z tego powodu przydatność rolnicza polskich gleb jest przeciętna.

Spis tematów (kliknij na temat, aby przejść do strony)

 

Środowisko Polski na tle Europy

IX Gleby w Polsce

1. Powstawanie gleb

Gleba jest wierzchnią warstwą litosfery. Powstaje w wyniku wieloletniego procesu przemiany fragmentów skał i szczątków organicznych. Sfera gleb nazywana jest pedosferą. Gleby są ważnym elementem środowiska naturalnego. Stanowią środowisko życia roślin i zwierząt, a także bakterii i grzybów. Przede wszystkim jednak odgrywają olbrzymią rolę gospodarczą – stanowią podstawę rozwoju rolnictwa.

W glebie występują składniki w trzech stanach skupienia (fazach). Faza gazowa obejmuje powietrze glebowe, faza ciekła – wodę z rozpuszczonymi w niej minerałami i związkami organicznymi. Najważniejsza jest jednak faza stała, złożona z cząstek mineralnych, okruchów skał i elementów organicznych (najczęściej w stanie rozkładu) oraz żywej fauny i flory glebowej.

Czynnikami glebotwórczymi są:

  • Klimat – najważniejszy czynnik glebotwórczy. Warunkuje rodzaj życia, które może pojawić się na danym obszarze, często także pośrednio wpływa na inne czynniki glebotwórcze. Oddziałuje bezpośrednio na glebę przez temperaturę (im wyższa, tym szybszy przyrost próchnicy), opady (zbyt małe – co może prowadzić do zasolenia lub pustynnienia lub zbyt wysokie – co może prowadzić do wypłukiwania gleby, są dla gleb niekorzystne) oraz inne zjawiska, np. wiatr (erozja gleby).
  • Skała macierzysta – bardzo ważny czynnik, często wspólnie z klimatem odgrywający decydującą rolę co do powstającej gleby (określone gleby wymagają określonych skał macierzystych). Ma decydujący wpływ na skład mineralny gleby.
  • Warunki wodne – jeżeli dostawa wody jest optymalna, przyspiesza to rozwój roślinności i tym samym przyrost próchnicy. Niedobór i nadmiar wody prowadzą do jałowienia gleby.
  • Rzeźba terenu – teren silnie nachylony destabilizuje pokrywę glebową, z kolei teren całkowicie płaski powoduje nadmierne zaleganie wody. Wpływa także na tempo erozji gleby w wyniku ruchów masowych i jej wypłukiwania.
  • Czas – ważny czynnik, z uwagi na fakt, iż procesy glebotwórcze przebiegają powoli, nawet na przestrzeni setek lub tysięcy lat.
  • Fauna i flora – szczątki obumarłych organizmów dostarczają glebie składników odżywczych, są więc niezbędne dla rozwoju glebowej próchnicy. Niektóre formacje roślinne (np. las, trawy chronią także gleby przed erozją. Niektóre zwierzęta (np. dżdżownice) użyźniają glebę.
  • Człowiek – zabiegi agrotechniczne prowadzone przez człowieka mogą prowadzić zarówno do poprawy żyzności gleby jak i jej całkowitego wyjałowienia. Niektóre obszary działalności człowieka (budownictwo, górnictwo odkrywkowe) prowadzą do całkowitego i bezpowrotnego zniszczenia gleb na danym obszarze.

Gleba powstaje w wyniku złożonych procesów, trwających często tysiące lat, zwanych procesami glebotwórczymi. Zasadniczo proces ten składa się z kolejnych etapów:

1) Wietrzenie skał – prowadzi do powstawania luźnego materiału, który może być następnie osadzany i przekształcany (także pod względem składu chemicznego).

2) Mineralizacja – przemiana związków organicznych w proste związki mineralne (woda, amoniak, dwutlenek węgla i inne).

3) Pojawienie się roślinności na większą skalę i jej obumieranie.

4) Humifikacja – rozkład obumarłych szczątków z udziałem bakterii (i w mniejszym stopniu grzybów) i wytwarzanie próchnicy.

5) Zaawansowane procesy glebotwórcze.

Uproszczony schemat przebiegu procesy glebotwórczego

Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RpGN31ni45Wj2/10/WBu8d0EQREEVF7Pcln0GxYoYhXHz5au9.png

Kluczowym elementem gleby jest profil glebowy. Pod tym pojęciem rozumiemy przekrój gleby, złożony z warstw o określonych funkcjach. W zależności od wielkości i występowania (lub nie) poszczególnych warstw – gleba może być żyzna lub nieprzydatna rolniczo.

Przeglądowy profil typowej gleby

Źródło: Własna modyfikacja na podstawie: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/R18paOgD7XCdt/7/1s9wcfRvPQPeIroaA3LAVMD9M0s36pHL.png

W typowym profilu glebowym można wyróżnić poziomy:

  • Poziom organiczny (O) – obejmuje ściółkę glebową, płytka warstwa, gdzie dochodzi do wstępnego rozkładu materii organicznej.
  • Poziom próchniczny (A) – warstwa o bardzo zróżnicowanej grubości w różnych typach gleb, tutaj zachodzi proces właściwego rozkładu materii organicznej prowadzący do powstania próchnicy glebowej (źródło substancji odżywczych dla roślin). Im większa grubość tego poziomu tym żyźniejsza gleba.
  • Poziom wymywania/eluwialny (E) – występuje w niektórych typach gleb, dochodzi tu do rozpuszczenia niektórych substancji mineralnych i ich wypłukania do niższych poziomów gleby.
  • Poziom wmywania/iluwialny (B) – zwany także poziomem wzbogacenia, występuje w niektórych typach gleb, dochodzi tu do akumulacji materiału wymytego w wyższych poziomach gleby.
  • Skała macierzysta (C) – zawiera także zwietrzelinę skały macierzystej (zerodowany fragment skały macierzystej) na granicy z wyższymi poziomami, to warstwa skał podłoża, na których doszło do wykształcenia gleby. Nie jest podatna na proces glebotwórczy, ale ma istotne znaczenie dla tworzącej się na niej gleby.

2. Typy gleb w Polsce

Gleby na świecie dzieli się na strefowe i śródstrefowe oraz niestrefowe. Pierwsze z nich są zależne od strefy klimatycznej, a ich nazwa najczęściej nawiązuje do koloru wyróżniającego się w profilu glebowym. Do tej grupy należą m.in. występujące w Polsce: czarnoziemy, gleby brunatne i gleby płowe, gleby bielicowe. Druga grupa obejmuje gleby zależne od niezwiązanych z klimatem innych czynników glebotwórczych, do których nawiazują nazwy tych gleb. I tak w Polsce wyróżniamy: mady rzeczne (związane z osadzaniem materiału przez rzeki), gleby górskie (powstające w wysokich górach), gleby bagienne (na obszarach podmokłych) czy mniej oczywiste – czarne ziemie (efekt podsiąkania wód gruntowych) i rędziny (obecność wysoko w profilu glebowym skał węglanowych wapiennych).

Profile najważniejszych gleb występujących w Polsce

Źródło: Opracowanie własne – Krzysztof Grabias.

Najważniejszymi glebami w Polsce są:

  • Gleby brunatne – wraz z glebami płowymi stanowią największą grupę gleb w Polsce. Ich nazwa nawiązuje do obecnego w profilu poziomu brunatnienia (będącego efektem procesu glebotwórczego – brunatnienia). Powstają w wyniku gnicia liści pod powierzchnią lasów (zwłaszcza bukowych), a ich skałą macierzystą są gliny. Są średnio-dobrymi glebami z uwagi na dość duży (30-40 cm) poziom próchniczny.
  • Gleby bielicowe – druga najliczniejsza grupa gleb w Polsce. Ich nazwa nawiązuje do obecnego w profilu dużego, białego poziomu wymywania. Powstaje on w procesie bielicowania i ma biały kolor, z uwagi na obecną skałę – kwarc (jasnego koloru), który pozostaje po usunięciu z tej części profilu innych składników mineralnych. Powstają one pod lasami iglastymi (zwłaszcza sosnowymi) na piaskach (sandrowych), są często zakwaszone na skutek rozkładu szpilek, a na skutek małego poziomu próchnicznego (około 10 cm) – zaliczane są do gleb słabych, mało przydatnych rolniczo.
  • Czarnoziemy – stanowią niewielką, ale ważną część polskiej pokrywy glebowej. Są najlepszy na świecie glebami rolniczymi, a ich nazwa nawiązuje do bardzo głębokiego (liczonego nawet w metrach) poziomu próchnicznego w kolorze czarnym. Powstają na skałach lessowych porośniętych trawami.
  • Mady rzeczne – obejmują niewielką część gleb w Polsce, są jednak bardzo dobrymi, drugimi najlepszy na świecie glebami. Powstają wszędzie tam, gdzie wody z rzek wylewają i zasilają glebę osadami. W ich profilu charakterystyczny jest układ naprzemiennych brązowo-żółtych warstw. Mają dość duży poziom próchniczny.
  • Rędziny – choć obejmują niewielki odsetek gleb w Polsce, są bardzo interesujące. Charakterystycznym elementem ich profilu jest obecność nawet w poziomie próchnicznym pokruszonych fragmentów skały macierzystej, którą najczęściej są skały wapienne. Są dość żyzne (maja dość głęboki poziom próchniczny), jednak fragmenty skał w glebie czynią ich uprawianie utrudnionym.
  • Gleby górskie – zwane są też glebami inicjalnymi, tj. w początkowej fazie rozwoju. Powstają w wysokich górach, gdzie warunki rozwoju gleb są bardzo trudne. Posiadają bardzo skromny poziom próchniczny, pod którym zalegają twarde skały. Zaliczamy je do grona najsłabszych gleb w Polsce, ale obejmują nie aż tak małą cześć powierzchni naszego kraju.

3. Rozmieszczenie gleb w Polsce

W Polsce przeważają gleby strefowe (78% pokrywy glebowej Polski), wśród których największy odsetek (52%) stanowią gleby brunatne i płowe. Są to przeważnie gleby średniej jakości. Duży odsetek, bo aż 26% stanowią z kolei słabe gleby bielicowe.

Uproszczona struktura procentowa gleb w Polsce

Źródło: Opracowanie własne.

Wśród polskich gleb, około 60% nadaje się dobrze lub średnio-dobrze do wykorzystania w rolnictwie (czarnoziemy, gleby brunatne i płowe, mady rzeczne, czarne ziemie, rędziny), a kolejne 26% nadaje się do wykorzystania jedynie przy bardzo mało wymagających uprawach (gleby bielicowe). 14% polskich gleb nie nadaje się do jakiegokolwiek wykorzystania.

Rozmieszczenie gleb w Polsce jest wypadkową wielu czynników, wśród których najistotniejszym jest położenie w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Dużą rolę odegrała obecność w Polsce Zlodowacenia Północnopolskiego, które w istotny sposób wpłynęło na pokrywę glebową dostarczając skały macierzystej w pasie pojezierzy: występują tu głównie gleby brunatne oparte o gliny morenowe oraz gleby bielicowe oparte o sandrowe piaski. Związany ze zlodowaceniem był także klimat peryglacjalny (surowy, chłodny klimat na przedpolu lądolodu), wpływający m.in. na pokrywę glebową pasa wyżyn, z którego wynikają występujące na m.in na Wyżynie Lubelskiej oraz w mniejszej ilości – Wyżynie Małopolskiej i Opolszczyźnie czarnoziemy uformowane na lessach. Gleby płowe występujące głównie w pasie nizin, są typowe dla tej strefy klimatu – umiarkowanego ciepłego przejściowego, zasadniczo ich skały macierzyste również są efektem zlodowaceń.

Uproszczona mapa rozmieszczenia gleb w Polsce

Źródło: https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RWmGFQyG3TYRP/9/2LJdzcrBVVmLjx4zNObEuVnontx7feAQ.png

Lokalne warunki wpłynęły na rozmieszczeniu szeregu polskich gleb – mady powstały wzdłuż dolin dużych rzek oraz na Żuławach Wiślanych, z kolei gleby bagienne na rozległych rozlewiskach, głównie na Podlasiu (rozlewiska Biebrzy). Na węglanowych, wapiennych skałach pasa wyżyn (Małopolska, Lubelszczyzna) wykształciły się z kolei rędziny. Lokalne uwodnienie w pasie nizin przyczyniło się z kolei do powstania czarnych ziem – głównie na Kujawach oraz lokalnie na nizinach: Wielkopolskiej i Śląskiej oraz na Pobrzeżu Szczecińskim. W pasie Sudetów i Karpat występują z kolei gleby górskie. Ostatnia grupa – gleby antropogeniczne, występują na terenach silnie zubranizowanych aglomeracji.

 

4. Przydatność rolnicza gleb w Polsce

Ze względu na przydatność rolniczą – gleby w Polsce podzielone są na klasy. Najlepsze gleby zaliczone do klasy pierwszej, a kolejne słabsze – do coraz niższych klas.

Klasy bonitacyjne gleb w Polsce (wartości orientacyjne)

Źródło: Opracowanie własne.
  • Klasa I (0,5% gruntów – najlepsze) – obejmuje niektóre czarnoziemy i mady, czarne ziemie i gleby brunatne utworzone na lessach.
  • Klasa II (3,2% – bardzo dobre) – jak w klasie I + najlepsze gleby brunatne i płowe nieutworzone na lessach.
  • Klasa IIIa (10,1% – dobre) – brunatne, płowe, słabsze mady, niektóre rędziny.
  • Klasa IIIb (13,9% – średnio-dobre) – oglejone brunatne i płowe, niektóre czarne ziemie i niektóre rędziny.
  • Klasa IVa (22,6% – średnie lepsze) – słabe brunatne i płowe, niektóre bielicowe, bardzo słabe czarnoziemy i mady rzeczne.
  • Klasa IVb (16,7% – średnie gorsze) – gleby jak w klasie IVa, ale o gorszym uwilgotnieniu.
  • Klasa V (20,7% – słabe) – pozostałe gleby brunatne i płowe, bielicowe, najsłabsze mady i najsłabsze rędziny.
  • Klasa VI (11,4% – najsłabsze) – gleby rdzawe, bielicowe, najsłabsze płowe, gleby inicjalne i górskie.
  • Klasa VIRz (0,9% – przeznaczone pod zalesienie) – najsłabsze rdzawe, bielicowe, górskie.

Zainteresował Cię ten temat?
Sprawdź bardziej rozbudowane opracowania o podobnej tematyce (dla liceum ogólnokształcącego):