Historyczne czynniki rzeźbotwórcze odegrały olbrzymią rolę we współczesnym ukształtowaniu rzeźby terenu Polski. Część północna naszego kraju poddana była w nieodległej przeszłości serii zlodowaceń, południe zaś znajdowało się i znajduje nadal, w strefie oddziaływania Orogenezy Alpejskiej. Doprowadziło to do powstania różnorodnej rzeźby terenu w naszym kraju.
Spis tematów (kliknij na temat, aby przejść do strony)
Środowisko Polski na tle Europy
IV Orogenezy i zlodowacenia a powierzchnia Polski
1. Układ rzeźby terenu w Polsce
Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Polski jest podział na 6 pasów ukształtowania powierzchni, które cechują się układem zbliżonym do równoleżnikowego:
- Pas pobrzeży
- Pas pojezierzy
- Pas nizin
- Pas wyżyn
- Pas kotlin
- Pas gór (dzielący się na Sudety i Karpaty)
Pasy rzeźby terenu na tle granic województw z linią profilu podłużnego
Źródło: Opracowanie własne.
Pasy rzeźby terenu Polski tworzą naprzemienny układ obniżeń i wyniesień terenu. Pasy obniżeń to: pas pobrzeży, pas nizin i pas kotlin, z kolei pasami wyniesień są: pas pojezierzy, pas wyżyn i pas gór. Takie ukształtowanie powierzchni Polski jest wynikiem wielu czynników rzeźbotwórczych, z których kluczowe okazały się dwa. Pasy rzeźby w centralnej i północnej Polsce są w głównym stopniu ukształtowane przez rzeźbotwórczą działalność lądolodów, z kolei pasy rzeźby Polski południowej to przede wszystkim wynik ruchów górotwórczych.
2. Cechy ukształtowania powierzchni Polski
Profil podłużny Polski na osi Tatry – Bałtyk
Źródło: Opracowanie własne.
Polska jest niemal wyłącznie nizinnym krajem. Ta forma ukształtowania, czyli wysokości terenu w przedziale 0-300 m n.p.m. to aż 91,3% powierzchni kraju. Wyżyny, czyli obszary o wysokości 300-500 m n.p.m. to kolejne 5,6%, a obszary górskie (powyżej 500 m n.p.m.) to tylko 3,3%, z czego na obszary o wysokości większej niż 1000 m n.p.m. (góry wysokie) przypada zaledwie 0,2% powierzchni kraju. Średnia wysokość Polski to 173 m n.p.m. Taki rezultat (niższy niż średnia dla kontynentu Europejskiego) czyni Polskę jednym z najniżej położonych państw świata. Mediana jest jeszcze niższa, bo wynosi zaledwie 149 m n.p.m. Najwyższym punktem Polski są Rysy (2499 m n.p.m.) położone w Tatrach Wysokich. Przez szczyt przebiega granica Polski i Słowacji. Według najnowszych badań, najniżej położonym punktem jest miejsce (a dokładniej fragment pola) we wsi Marzęcino na Żuławach Wiślanych. Różne pomiary miejsca pokazują wartości między 1,95 – 2,2 m pod poziomem morza, przyjmuje się jednak wartość 2,07 m p.p.m. To wartość wyższa (głębsza), niż dotychczas wskazywane Raczki Elbląskie (1,8 m p.p.m.). Charakterystycznym elementem ukształtowania powierzchni Polski jest nachylenie kraju w kierunku północno-zachodnim, co wpływa np. na kierunek płynięcia rzek.
3. Pasy rzeźby terenu w Polsce
Pas pobrzeży – obejmuje obszar nadmorski, dzieli się na pobrzeża: Szczecińskie, Koszalińskie i Gdańskie, a w obrębie tego ostatniego dodatkowo wydziela się m.in. Żuławy Wiślane oraz Mierzeję Helską i Mierzeję Wiślaną.
Typowym krajobrazem pasa pobrzeży są nadmorskie plaże
Źródło: https://bi.im-g.pl/im/d1/b3/16/z23804369IER,Wolin-wraz-z-Wolinskim-Parkiem-Narodowym-zostaly-d.jpg
Obszar pasa pobrzeży obejmuje tereny nadmorskich plaż oraz przyległe do nich tereny, których formowanie pośrednio lub bezpośrednio związane było z rzeźbotwórczą działalnością Morza Bałtyckiego, a fragment obszaru – Żuławy Wiślane – powstał jako bezpośredni skutek akumulacyjnej działalności Wisły. Granicę pasa stanowią już obszary moren polodowcowych, ponieważ także w pasie pobrzeży widoczny jest efekt rzeźbotwórczej działalności lądolodu.
Pas pojezierzy – obejmuje rozległy obszar dzielący się na kilka pomniejszych pojezierzy: Wielkopolskie, Pomorskie, Mazurskie oraz Suwalskie. W pasie pojezierzy znajdują się obszary ukształtowane w czasie ostatniego zlodowacenia przez procesy glacjalne i fluwioglacjalne (zlodowacenie Wisły – północnopolskie), a południowa granica pasa przebiega wzdłuż linii maksymalnego zasięgu ostatniego zlodowacenia. Rzeźba jest typowa dla obszaru młodoglacjalnego – silnie zdeformowana, z dominacją wysoczyzn morenowych (moren dennych i moren czołowych) i równin sandrowych, dodatkowo urozmaiconych drumlinami, eratykami, pradolinami, kemami i ozami czy rynnami polodowcowymi. Charakterystycznym elementem obszaru jest bardzo duża liczba jezior – najwyższa w kraju, z których prawie wszystkie mają pochodzenie polodowcowe.
Krajobraz pojezierzy to głównie moreny, lasy i jeziora
Źródło: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/8JikSfWZZq_AO9VEcDmlfjH5k23CQOQIqJ0EHxfibmnLc-ySUsGVLO1WwHNmD_HDAz7NFH7Z9QTyhjAzGiuYrgeWzVcGg8pVC8zxxbgTllzUfEnYpdMseiMr4w6632kca8tU
Pas nizin – obejmuje największą część Polski, w centralnej części kraju. W jego obrębie możemy wyróżnić niziny: Śląską, Wielkopolską, Mazowiecką, Podlaską oraz Polesie. Pas nizin obejmuje obszary staroglacjalne, czyli ukształtowane przez dawne zlodowacenia, których ślady zostały zatarte przez inne procesy rzeźbotwórcze.. Rzeźba pasa jest niezwykle słabo urozmaicona, to teren równinny, lekko falisty, a momentami wręcz prawie-płaski, o niskich wysokościach względnych. Jedynymi ciekawszymi elementami są pozostałości pradolin oraz doliny rzeczne.
Pas nizin ma niezwykle monotonny, równinny charakter, w większości przekształcony na pola uprawne
Źródło: https://lh4.googleusercontent.com/-KGijZ-MqHaU/UYgdv_Gkp-I/AAAAAAAAAF0/tVDL64TGcek/s1600/1.jpg
Pas wyżyn – obejmuje nieco mniejszy obszar, w obrębie którego można wydzielić wyżyny: Śląsko-Krakowską, Małopolską i Lubelską, a ponadto Roztocze oraz Góry Świętokrzyskie. Pas wyżyn należy z pewnością do najciekawszych geologicznie obszarów Polski. Obejmuje tereny o bardzo zróżnicowanej genezie – bardzo stare Góry Świętokrzyskie z orogenezy kaledońskiej, kilkukrotnie niszczone i ponownie wypiętrzane w orogenezie hercyńskiej i alpejskiej, występują tu obszary wapienne Jury Krakowsko-Częstochowskiej pochodzenia morskiego, czy lessowe wąwozy Wyżyny Lubelskiej będące skutkiem chłodnego klimatu i rzeźbotwórczej działalności wiatru podczas ostatniego zlodowacenia – na przedpolu lądolodu. Jest to jednak obszar w większości o budowie równinnej jednak wyżej położony, ponadto z obecnością wzniesień takich jak np. Łysica (614 m n.p.m.). Na powierzchni wciąż widoczne są elementy rzeźby staroglacjalnej z dawnych zlodowaceń (np. zlodowacenia południowopolskiego. W pasie występuje też szereg procesów wietrzenia niszczących elementy rzeźby, zwłaszcza w Górach Świętokrzyskich jak również na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej. Część z form skalnych np. utworzone w Górach Świętokrzyskich gołoborza to wynik wietrzenia mrozowego w warunkach bardzo chłodnego klimatu podczas zlodowacenia północnopolskiego. Ze względu na zasobność pasa w surowce naturalne, doszło także do jego istotnych przekształceń na skutek działalności antropogenicznej, np. na Górnym Śląsku znajduje się największa aglomeracja miejska w Polsce rozwinięta wokół obszarów wydobycia węgla kamiennego.
Pas wyżyn ma w porównaniu z innymi pasami – bardziej urozmaiconą budowę geologiczną
Źródło: https://pomyslynawyprawy.pl/wp-content/uploads/2018/05/Jura-Krakowsko-Czestochowska-Gora-zborow-podlesice-ostoja-kroczycka-4.jpg
Pas pobrzeży i pas nizin są doskonałymi przykładami obszarów młodoglacjalnych, gdzie bardzo silnie widać wpływ zlodowaceń na ukształtowanie powierzchni. Z kolei pas nizin to wspaniały przykład rzeźby staroglacjalnej, gdzie widoczny jest sposób, w jaki natura zaciera ślady obecności lądolodu z pomocą innych procesów rzeźbotwórczych (np. działalności wiatru, wody, grawitacji). Z kolei w pasie wyżyn dostrzegamy skutki ostatniego zlodowacenia w formie pośredniej – dzięki chłodnemu klimatowi podczas Zlodowacenia Wisły, wiatr i mróz mogły utworzyć interesujące formy skalne w tym pasie. W konsekwencji największe obszary Polski zawdzięczają swój dzisiejszy wygląd starszym i młodszym zlodowaceniom. Zupełnie inaczej przedstawia się rzeźba Polski południowej, gdzie kluczowym czynnikiem rzeźbotwórczym były ruchy górotwórcze.
Pas kotlin – jest jednym z najmniejszych pasów, obejmuje 3 zasadnicze fragmenty: Kotlinę Oświęcimską oraz Kotlinę Sandomierską i łączącą je Bramę Krakowską. Kotliny podkarpackie powstały jako zapadlisko przedgórskie, na skutek orogenezy alpejskiej i związanym z nią wypiętrzeniem Karpat. Jest to obszar wyraźnie obniżony względem sąsiadujących pasów wyżyn i Karpat; o charakterze falistych równin, bardzo przypominający pas nizin.
Krajobraz kotlin w największym stopniu przypomina krajobraz nizin
Źródło: https://static.epodreczniki.pl/portal/f/res-minimized/RB3U33kipWrhb/3/960/DgBvmumACRtv0qfA7IyGeXhN6QeLCXQF.jpg
Pas Sudetów – oprócz samego pasma Sudetów, w jego obrębie można wyróżnić także pomniejsze pasma, jak np. Karkonosze (z najwyższym szczytem pasa – Śnieżką – 1602 m n.p.m.) oraz inne elementy rzeźby takie jak: Pogórze Sudeckie i Przedgórze Sudeckie. Sudety będące górami zrębowymi (płaskie szczyty z obecnością kotlin śródgórskich), mają bardzo urozmaiconą budowę geologiczną. Pierwotnie ukształtowały się podczas orogenezy hercyńskiej, ale później wielokrotnie zmieniały swoje oblicze, będąc świadkiem m.in. licznych procesów wulkanicznych oraz przechodząc odmłodzenie w orogenezie alpejskiej. Widoczne są tu także skutki ruchów masowych i procesów wietrzenia, a w Karkonoszach także rzeźbotwórczej działalności lodowców górskich.
Najwyższym pasmem Sudetów są Karkonosze – typowe góry zrębowe
Źródło: https://dziendobry.tvn.pl/media/cache/content_cover/atrakcje-karkonoszy-szlaki-turystyczne-szczyty-sprawdz-tez-pogode-jpg.jpg
Pas Karpat – obejmuje dość istotny fragment południowej Polski. Jest to dość zróżnicowany wewnętrznie, co pozwala w jego obrębie wydzielić kilka pomniejszych pasm takich jak: Beskidy, Bieszczady, Pieniny i Tatry. Uzupełnieniem pasa jest Pogórze Karpackie. Najwyższe są oczywiście Tatry, których najwyższy szczyt po polskiej stronie to Rysy (2499 n n.p.m.). Są to młode góry fałdowe, z typowymi strzelistymi szczytami i stromymi zboczami. Karpaty zostały uformowane w wyniku orogenezy alpejskiej. Charakterystycznym elementem rzeźby są jeziora cyrkowe, będące świadectwem innego ważnego procesu – rzeźbotwórczej działalności lodowców górskich obecnych w Karpatach podczas ostatnich zlodowaceń. W Karpatach podobnie jak w Sudetach, widoczne są także skutki ruchów masowych i procesów wietrzenia.
Tatry Wysokie są najwyższym pasmem Karpat – młodymi górami z orogenezy alpejskiej
Brak komentarzy